صاحب نظران و متخصصان ژئوپلیتیک، فضای سرزمینی ایران و ترکمنستان را مکمل ژئوپلیتیک یکدیگر معرفی می کنند و می گویند، شرایط جغرافیایی دو کشور را در یک مسیر منطقی قرار داده است. با این حال چند سالی است که اخبار خوشایندی از مناسبات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی میان ایران و ترکمنستان به گوش نمی رسد.
به گزارش «تابناک»؛ جدا از ماجرای افزایش تعرفه های تردد و محدودیت های گمرکی که دولت ترکمنستان تابستان سال جاری برای رانندگان ایرانی وضع کرد، بار دیگر و بر اساس یک عادت قدیمی، مقامات این کشور گاز صادراتی خود به شمال ایران را آن هم در فصل سرد سال قطع کردند.
اکنون پرسش مهم این است که چرا به رغم وابستگی متقابل ایران و ترکمنستان به یکدیگر و وجود زمینه های مؤثر در بهبود روابط سیاسی، این زمینه های تنش و منازعه است که بر مناسبات دو کشور غلبه کرده است؟
در این باره «دکتر یدالله کریمی پور»، متخصص مسائل ژئوپلیتیک به «تابناک» گفت: آشکار است که ایران بهترین جایگاه و پایگاه برای کمک به تحقق خواسته های همگانی و تاریخی ترکمنستانی ها به شمار می رود، ولی جمهوری اسلامی، سالیان گذشته با گرایش و بر جهت باختر جغرافیایی ایران، فرصت تمرکز بر خاور و شمال باختری را از دست داده است. این اشتباهی بزرگ و سخت از سوی دولت ها در جمهوری اسلامی بوده است.
به گمانم جغرافیا دست ایران را برای داشتن بهترین روابط با ترکمنستان باز کرده، ولی این عنصر مورد غفلت بنیادین و کلان بوده است؛ غفلتی که دستاوردش رخنه ی بیشتر و بیشتر و دادن قدرت مانور به ایالات متحده و روسیه بوده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: پایه همزیستی آَشتی جویانه که در شمار بنیادهای استوار همسایگی کشورهاست، بر این ستون استوار است که همسایگی کشورها پایدار است. زمانی که بپذیرید باید تا ابد و همیشه همسایه ای را در کنار خانه خود داشته باشید؛ به هر روی باید توان و گنجایش تحمل پذیری خود را هر چه بیشتر بالا ببرید.
از افغانستان و پاکستان گرفته تا عربستان، ترکیه و ترکمنستان، این کشورها همواره در کنار ما خواهند بود. بنابراین برای پاسداری از این پایه (همزیستی آشتی جویانه) و پرهیز از خشونت، تنش و جنگ، باید سمت و سوی همگرایی، همکاری و رفاقت را به جای دشمنی برگزید.
وی با اشاره به شرایط جغرافیایی حاکم بر ترکمنستان، اضافه کرد: خشکی جاودان آب و هوا و قرار گرفتن ترکمنستان در کمربند خشک جهانی، یکی از ویژگی های پایدار جغرافیای این ملت و سرزمین است. ترکمن ها از این منظر وابسته به آب های وارده از سرزمین کشورهای همسایه اند.
در این میان، وجود سرچشمه های چند رودخانه مرزی به ویژه اترک و نیز بهره برداری مشترک سه کشور از هریرود، می تواند زمینه را برای همکاری های حیاتی و نهادی دو کشور در زمینه ی مدیریت کلان منابع آب شیرین فراهم می کند.
کریمی پور تصریح کرد: آشکار است که ایرانیان ترکمن، یکی از بهترین فرصت ها را برای تحقق این روند مهیا می سازند. به گمانم مدیریت کلان تهران و عشق آباد می تواند این فرصت نهادی و فرهنگی و... بهترین بهره برداری ها را در جهت پاسداری از فضای صلح در روابط دو کشور به کار برند.
استاد دانشگاه خوارزمی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به نقش روسیه و آمریکا در تعیین راهبردهای کوتاه و بلند مدت کشور ترکمنستان گفت: اسیر و دربند بودن روسیه بودن، یکی از ویژگی های مهم ترکمنستان است که تا اندازه زیادی جغرافیا برایش فراهم کرده است. ایالات متحده نیز با اینکه بیش از 10 هزار مایل دریایی از ترکمنستان دور است و در شمار دورترین کشورها از ترکمنستان است، از سه دهه گذشته تاکنون، با انگیزه های فراوان کوشیده است تا جایی که می تواند در قلمرو پیشین روسیه، جای پایی داشته باشد و آن را تکیه گاهی برای تضعیف مسکو و اقتدار خواهی اش قرار دهد.
ولی به گمانم این کوشش ها به دلایل جغرافیایی، چندان به بار ننشسته است. از سوی دیگر، بیشترین و ارجمندترین خواست تاریخی ملت ترکمن، یافتن راهی برای شکستن زندان تاریخی و جغرافیایی روس بوده است.
وی در مورد اقدامات تنش زای ترکمنستان در قطع گاز صادراتی و نیز افزایش تعرفه های گمرکی برای ایرانیان، ادامه داد: موضوع افزودن تعرفه های اضافی برای آمد و شد کامیون های ایرانی از سوی عشق آباد یا تهدید به قطع گاز صادراتی ترکمنستان به ایران از سوی ترکمن ها و نیز گرایش اندک دولت های ترکمن به بهره گیری از گذرگاه های ایران جهت گذر لوله از خاک ایران، به گمانم دارای ماهیت مشابهی هستند. به سخن دیگر این رخدادهای جداگانه از سه منظر قابل بررسی است:
نخست اینکه دو دولت تمرکز استراتژیکی برای بالا بردن و افزایش همکاری تا رسیدن به سطح روابطی استراتژیک و حتی برادرانه نداشته اند. چنین رخدادهایی برخاسته از همین جا آغاز می شود.
دوم آنکه ترکمنستان کشوری وابسته به درآمدهای نفتی ـ گازی است و برای اجرای هزینه های سنگین عمرانی و نوسازی پیش بینی شده در رهنامه استراتژیکی اش، نیازمند دریافت به موقع مطالبات خویش از همین ناحیه است.
سوم اینکه نبود نهاد یا دفتر ویژه ای که پیگیر ارتقای سطح روابط استراتژیک دو کشور باشد، راه را برای نفوذ اخلالگران بیرونی، از جمله قدرت های فرامنطقه ای و منطقه ای برای بر هم زدن و بی ثبات سازی مهیا کرده است. به گمانم این سومی نه تنها می تواند راهگشای چیرگی بر مشکلات روابط راهبردی دو کشور باشد، بلکه زمینه ای برای رساندن روابط دو کشور، تا سطح راهبردی مهیا می سازد.
کریمی پور در پایان و در رابطه با راهکارهای مطلوب جمهوری اسلامی ایران در قبال ترکمنستان بیان کرد: جمهوری اسلامی ایران برای پاسداری از بقا و امنیت خویش، ناگزیر است در فضای پیرامونی اش که در شمار پرتراکم ترین فضاهای جهانی است، پایبند به اصول کلاسیک همزیستی آشتی جویانه باشد و این اصول را از راه رویکرد تشویقی گسترش دهد.
وجود 15 کشور و 24 دولت و نیز پنج منطقه ی ژئوپلیتیک در فضای پیرامونی و خارج نزدیک ایران و به ویژه گره خوردن این فضاها با محیط و منابع و منافع درونی، چنین پدیده ای را گریزناپذیر می سازد. پایداری و گسترش روابط دو کشور تا رسیدن به روابطی راهبردی، الزامی است که ریشه در هفت برتری و ویژگی جغرافیایی دو کشور نسبت به یکدیگر از جمله نقش دروازه ای داشتن برای هم، مکمل ژئوپلیتیکی بودن و حضور ایرانیان ترکمن در ایران است.
مشروح این گفت و گو را در بخش گفت و گوها بخوانید.
