اقلیم کردستان عراق اعلام کرده است که همه پرسی استقلال کردستان عراق را در روز 25 سپتامبر (سوم مهر ماه) برگزار خواهد کرد این امر بازتاب وسیعی در جهان داشته و بسیاری از کشورها نسبت به آن واکنش نشان داده اند.البته نباید از یاد برد که تاریخ برگزاری این همه پرسی بارها به تعویق افتاده و در ضمن در سال 2005 هم این اقلیم در یک همه پرسی غیر رسمی در این ارتباط شرکت نموده و به آن رای مثبت داده اند.
این رفراندوم از سوی دولت مرکزی عراق بطور جدی مورد مخالفت قرار گرفته و بسیاری از کشور های منطقه از جمله ایران نیز نسبت به آن ابراز نگرانی کرده ند ، با این حال باید توجه داشت این همه پرسی که از نظر حقوقی هم غیر الزام آور است نمیتواند لزوما به استقلال اقلیم کردستان منجر شود و بیشتر از آن با هدف کسب پرستیژ و فرار از مشکلات سیاسی داخلی اقلیم و گرفتن امتیاز از دولت مرکزی صورت میپذیرد.
اقلیم کردستان عراق تنها قسمت از این کشور است که با نام "اقلیم" یا ناحیه(region) و با سطح مشخصی از خود مختاری شناخته میشود و مرکز آن شهر اربیل است. این اقلیم دارای پارلمان ، قوه قضاییه و نیروی امنیتی مستقل بوده با این حال دولت مرکزی عراق در زمین مسایل مربوط به سیاست خارجی و نیز توزیع درآمد نفتی دارای اقتدار قانونی است. در حال حاضر مواردی مانند نوروز به عنوان روز ملی، سرود ملی مجزا، زبان رسمی کردی و پرچم مستقل و نیز نظام آموزشی و دانشگاهی با تکیه بر منابع کردی از دیگر نماد های خودمختاری اقلیم کردستان محسوب میشوند. در این منطقه رییس جمهور توسط انتخابات مستقیم و نخست وزیر از طریق پارلمان منتخب منسوب میشود.
اقلیم کردستان عراق در واقع از سال 1992 و پس از جنگ اول خلیج فارس و ایجاد منطقه پرواز ممنوع پا به عرصه وجود گذاشت. در جریان حمله امریکا به عراق در سال 2003 نیز اقلیم در همراهی نیروهای امریکایی نقش مهمی ایفا نمود و در حالیکه ترکیه به عنوان یک عضو ناتو اجازه استفاده امریکا از پایگاه هوایی اش را نداد کرد ها توانستند با مبارزه علیه رژیم صدام موقعیت مناسبی در شمال عراق بدست آورند و سر انجام از سال 2005 میلادی به اقلیم کردستان عراق در چارچوب قانون نوعی از خودمختاری اعطا شده است که در بسیاری از زمینه های امنیتی، آموزشی،بودجه، سلامت و منابع طبیعی حاکم است و به تدریج به ایجاد نمایندگی های دیپلماتیک در کشورهای مختلف نیز اقدام نمودند
وضعیت سیاسی اقلیم کردستان عراق هر از گاهی با بحران مواجه بوده است.حزب دمکرات کردستان عراق در سال 1946 میلادی تاسیس شد، این حزب به ریاست بارزانی هم اکنون با بالاترین میزان نفوذ در اقلیم کردستان در اربیل مستقر است ، در مقابل اتحادیه میهنی کردستان نیز در سال 1975 با انشعاب از حزب دمکرات تاسیس شد که تحت نفوذ خانواده طالبانی بوده و در سلیمانیه مسقر میباشد. با این حال مشکلات سیاسی داخلی میان احزاب کردستان در سالهای اخیر به قدری بالا بوده است که در سال 2013 منجر به روی کار آمدن حزبی جدید با عنوان گوران (تغییر) شد که خود را به عنوان جریان سوم و مخالف دو حرب اصلی معرفی میکند و از سوی دیگر نیز احزاب اسلامگرا هم هر چند کوچک اما در حال رشد هستند.بطور سنتی تصور بر این است که حزب دمکرات کردستان رابطه خوبی با ترکیه دارد و در مقابل اتحادیه میهنی نیز حامی روابط حسنه با ایران است.
حال با افول داعش و کمرنگ شدن خطر آن شاید تضاد منافع در شمال عراق و چالش اقلیم کردستان با دولت مرکزی بیش از پیش جلوه گر شده باشد. پوشش خبری نبرد کردها علیه داعش و بازنمایی آن در رسانه های غربی فرصت مناسبی نزد افکار عمومی جهان به نفع موضوع استقلال اقلیم کردستان ایجاد نمود. البته باید توجه کرد برخی تصاویر رسانه ای مقاومت پیشمرگه ها علیه داعش و حضور زنان مبارز در خط مقدم وبازتاب آن در شبکه های اجتماعی در بسیاری از موارد مربوط به یگان های مدافع خلق مستقر در شمال سوریه است که اصولا ارتباطی با پیشمرگه های اقلیم کردستان عراق نداشته و حتی از منظر سیاسی روابط متخاصمی میان بارزانی و آنها وجود دارد. با این حال این بازنمایی و نقش شبکه های اجتماعی در عرض چند سال گذشته تاثیرات گسترده ای را داشته و اقلیم کردستان عراق تونسته به خوبی از پوشش رسانه ای برای ایجاد نوعی حمایت افکار عمومی کشورهای خارجی جهت موضوع استقلال کردستان بهره برداری کند.
آنچه که بدیهی به نظر میرسد این است که در صورت برگزاری رفراندوم اکثریت قاطع به استقلال کردستان رای خواهد داد، با این حال موضوع با چالش های جدی روبروست و این همه پرسی بدون توجه به موارد زیر نمیتواند موید همه وضعیت موجود باشد:
نخست اینکه این همه پرسی نه در چارچوب قلمرو رسمی اقلیم کردستان عراق بلکه در مناطق مورد مناقشه که رسما خارج از اقلیم قرار دارند نیز به اجرا در خواهد آمد، از جمله این نواحی میتوان به کرکوک اشاره کرد که دارای جمعیت قابل توجهی از اعراب و ترکمن ها بوده و مهم تر از آن دارای منابع مهم نفت میباشد. مسلما این امر از نظر حقوقی و قانونی وضعیت رفراندوم را با مشکل روبرو خواهد کرد و اعتراض های کشورهای همسایه را نیز در پی خواهد داشت و این نکته حائز اهمیت این همه پرسی تلقی میشود .در حال حاضر و به موازات خلا ایجاد شده توسط نیروهای دولتی و نیز عقب نشینی داعش نیروهای پیشمرگه اقلیم کنترل این نواحی را به صورت غیر رسمی بر عهده گرفته اند، امری که از سوی بغداد مورد پذیرش واقع نشده است. از طرفی هم لازم به ذکر است اقلیم کردستان برای استقلال به نفت کرکوک نیاز حیاتی خواهد داشت.
یکی دیگر از مشکلات اساسی اقلیم ناتوانی احزاب مختلف کرد برای تصمیامات بنیادین مشترک بوده است که اغلب ریشه های طایفه ای و قومیتی دارد، اگرچه با قدرت گرفتن داعش بسیاری از این اختلافات رنگ باختند اما با افول این جریان این اختلافات داخلی نیز پر رنگ تر میشوند. نباید از یاد برد که در دهه 1990 یک جنگ داخلی میان حزب دمکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان رخ داد که زخم های آن هنوز بعد از سال ها کاملا التیام نیافته است. این اختلافات ایجاد ثبات سیاسی در اقلیم را بسیار دشوار کرده است. در این میان حتی در مورد روند همه پرسی هم میان احزاب اتفاق نظر وجود ندارد ، درحالیکه حزب دمکرات کردستان با محوریت شخص بارزانی معتقداند در مورد برگزاری رفراندوم نیازی به نظر پارلمان نیست ، اما حزب گوران و دیگر احزاب بر این عقیده اند که این همه پرسی باید از سوی پارلمان مشروعیت یابد و از سوی دیگر نگران هستند این رفراندوم بر انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات پارلمانی پیش رو سایه انداخته و آن را به تعویق بیاندازد. در انتخابات پارلمانی سال 2005 حزب دمکرات و اتحادیه میهنی روی هم رفته بالغ بر 90 درصد آرا را از آن خود کردند اما در سال 2009 این میزان به 57 درصد کاهش یافت و حزب تازه تاسیس گوران 24 درصد آرا را از آن خود نمود ، در اخرین انتخابات انجام شده در سال 2013 نیز حزب گوران توانست با پیشی گرفتن از اتحادیه میهنی به رتبه دوم در پارلمان دست بیابد.
از سوی دیگر این رفراندم در حالی مطرح میشود که اختلافات و مشکلات داخلی کردستان عراق در ماه های اخیر افزایش یافته است و بسیاری معتقد اند مسئله رفراندوم مانور سیاسی بارزانی برای فرار از مشکلات روز افزون داخلی اقلیم و عدم برگزاری انخابات است، مشکلات اقتصادی، جنگ با داعش و حضور پناهجویان همگی باعث ایجاد بحران داخلی در این ناحیه شده است. بن بست سیاسی کنونی در دخل اقلیم ناشی از عدم برگزاری به موقع انتخابات ریاست جمهوری اقلیم بوده است که میبایستی در سال 2015 صورت میپذیرفت اما به علت مبارزه با داعش تا به حال به تعویق افتاده است . طبق آمار در سال 2016 اقلیم کردستان عراق مبلغی مابین 14 تا 20 میلیارد دلار بدهی داشته و بسیاری از صنایع محلی نیز در آستانه تعطیلی اند. از مشکلات دیگر اقلیم میتوان به بحران مالی و مشکلات در پرداخت حقوق کارمندان، حضور قابل توجه پناهجویان سوری در اقلیم، و وابستگی تسلیحاتی نظامی پیشمرگه ها به غرب اشاره کرد. از سویی صادرات نفت از اقلیم کردستان بدون توافق با دولت مرکزی باعث تردید شرکت ها و کمپانی های بین المللی جهت سرمایه گزاری در این بخش خواهد شد.
نباید فراموش کنیم اقلیم کردستان عراق یک ناحیه کاملا محصور در خشکی است و این موضوع از منظر ژئوپلیتیکی محذوریاتی را برای آن به دنبال می آورد. در این مورد کافی است برای مقایسه به موقعیت ساحلی ناحیه کاتولونیای اسپانیا اشاره کرد که آن هم داعیه استقلال دارد و از این لحاظ در شرایط بسیار متفاوتی قرار دارد. در واقع وجود دو فرودگاه اربیل و سلیمانیه برای این ناحیه محصور در خشکی نقشی حیاتی دارند ،از طرفی هرگونه اعلام استقلال یکجانبه از سوی اقلیم کردستان در درجه نخست باعث خواهد شد تا بغداد را های صادرات و واردات جنوب عراق را به روی اقلیم ببندد و این امر برای اقتصاد اقلیم خطرناک خواهد بود.
سران تشکیلات اقلیم کردستان عراق خود مطلع اند که نه کرد ها و نه منطقه آمادگی پذیرش
یک کردستان مستقل را در برهه کنونی ندارد این همه پرسی تنها یک اهرم فشار برای کسب امتیاز بیشتر از بغداد تلقی میشود. در واقع میتوان ادعا کرد بدون رضایت ایران، ترکیه و سوریه امکان استقلا کردستان امری بعید به نظر میرسد. با این وجود نباید از یاد برد که این همه پرسی در درجه اول مشروعیت سیاسی بارزانی را افزایش خواهد داد، امری که خصوصا در برهه کنونی در اقلیم حیاتی به نظر میرسد.
لازم به ذکر است علیرغم مخالفت ترکیه با استقلال اقلیم کردستان روابط اقتصادی، انرژی و امنیتی نزدیکی میان ترکیه و حزب دمکرات کردستان برقرار است. دسترسی مستقیم ترکیه به منابع انرژی کردستان برای این کشور سود فراوانی خواهد داشت. در سال 2013 نچیروان بارزانی نخست وزیر اقلیم یک معتهده مهم با ترکیه امضا کرد که طی آن صادرات نفت و گاز اقلیم به این کشور در سالهای آینده را تضمین مینماید.
حمایت اردوغان از حزب دمکرات کردستان جدا از منافع ناشی از خطوط انتقال انرژی به ترکیه ، باعث میشود تصویر موجود از نوع برخورد ترکیه با کردها را بهبود ببخشد و این تصویر را از ترکیه مجسم کند که این کشور با کردها مشکلی ندارد و تنها مخالف حضور پ ک ک است، از سوی مقابل نوع برخورد دولت ترکیه با کرد های ساکن این کشور نیز روابط با اقلیم کردستان عراق را تحت الشعاع قرار میدهد. نکته دیگر اینکه با وجود مبارزه همزمان نیروهای اقلیم کردستان عراق و نیز کردهای طرفدار پ ک ک در سوریه بر علیه داعش بارزانی سعی کرده است همواره از ارتباط با آنها خودداری کند، چراکه از سویی از واکنش ترکیه نسبت به این موضوع نگران خواهد بود و هم از طرف دیگر نگران نفوذ آنها در اقلیم کردستان عراق است . در ماه مارس و جون 2016 اقلیم به طور موقت مرزهای خود به روی پیشمرگ های کرد سوریه را بست
اسراییل نیز همواره از استقلال اقلیم کردستان حمایت کرده و آن را در جهت پیشبرد مافع خود و از جمله تامین نفت مورد نیاز خود میداند. از طرف دیگر آن را یک کشور حائل تلقی میکند که میتواند در دراز مدت خطرات احتمالی را از این رژیم دور کند.
ضمنا باید توجه داشت بر خلاف تصور بسیاری که تحولات عرصه سیاست بین الملل را از پیش تعیین شده و محصول توافقات پنهان یا آشکار دولت های بزرگ میدانند ماهیت آشوبناک نظام بین الملل به گونه ای است که حتی ابرقدرت ها هم لزوما در پیش بینی و کنترل مناقشات منطقه ای موفق نیستند. لذا فرض رفرداندم استقلال اقلیم کردستان بر اساس یک توطئه جهت ایجاد یک کردستان بزرگ بر اساس توافق قدرت های فرامنطقه ای نمیتواند پیش بینی دقیقی باشد ، اگر چه هر کشوری در راستای منافع ملی خود سعی خواهد داشت تا نهایت بهره برداری جهت افزایش قدرت و نفوذ در خارج از مرزهای خود را افزایش دهد اما این امر به معنای کنترل مطلوب وضعیت نخواهد بود، برای مثال در هنگام جنگ جهانی دوم بریتانیا تحت عنوان حمایت از تمامیت ارضی کشور لهستان و حفظ استقلال آن به آلمان نازی اعلان جنگ داد ولی در نهایت لهستان با خروج از دست آلمان همراه بسیاری کشورهای اروپای شرقی به دامان شوروی سقوط کرد و تا نیم قرن بعد هم نتوانست از آن رهایی یابد.
باید توجه داشت بحث استقلال کردستان عراق در این فاز بیشتر جنبه احساسی و نمادین داشته و هنوز مشکلات داخلی و خارجی اینقدر هستند که نتوان آینده نزدیک چشم اندازی برای آن متصور بود.در کل وضعیت اقلیم کردستان پیچیده تر از آن است که بتوان این همه پرسی را آغاز استقلال آن از عراق تلقی کرد. در واقع میتوان گفت موضوع نواحی مورد مناقشه میان اقلیم کردستان و دولت مرکزی ، رویکرد قدرت های منطقه ای مانند ایران و ترکیه و نهایتا رقابت های داخلی کردستان از جمله پارامتر های مهم در روند همه پرسی محسوب میشوند.از طرفی هم مسئله استقلال کردستان عراق بدون در نظر گرفتن مسئله پ ک ک و ترکیه هم به تنهایی راه ساز نخواهد بود.
در نهایت نباید فراموش کرد بررسی مناقشات موجود در بسیاری از کشورهای خاورمیانه بدون در نظر گرفتن ریشه های تاریخی آن به ویژه تحولات ناشی از فروپاشی عثمانی در پی جنگ جهانی اول کامل نخواهد بود، در واقع این جنگ بر خلاف جنگ جهانی دوم تاثیر مستقیمی بر منطقه خاورمیانه داشت و با ترسیم مرزهای جدید ناشی از تقسیم حوزه نفوذ جغرافیای سیاسی کشورهای عربی را شکل داد.از طرفی باید توجه داشت روند دولت سازی و مفهوم ملت در عراق هرگز مانند ایران نبوده است و لذا مقایسه آن امری بیهوده خواهد بود.
باید پذیرفت در حال حاضر در عصری به سر میبریم که واگرایی بر همگرایی پیشی گرفته است و جنبش های جدایی طلب در گوشه کنار جهان رو به رشد هستند و دولت ها را مورد تهدید قرار میدهند ، لذا با تاکید بر همگرایی نمیتوان از خطرات این امر فرار کرد و لذا دولت ها با تاکید بر مطالعات این مسئله و بررسی چالش ها و فرصت ها با سیاستگزاریهای مناسب نسبت با آن واقع بینانه برخورد کنند.
دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران
