فضول بهترین لفظ برای نامیدن کسانی است که در زندگی دیگران سرک می‌کشند. شاید برای شما هم جالب باشد که بدانید در قانون مدنی ایران به کسی که در دارایی دیگران بدون اجازه آن‌ها دخالت و تصرف می‌کند، فضول گفته می‌شود؛ یعنی قانونگذار، همین اصطلاح رایج بین مردم را بدون تغییر در قانون استفاده کرده است. در واقع با وجود اینکه در دنیای حقوق همیشه از کلمات سنگین و دشوار استفاده می‌شود، کلمه فضول و معاملات فضولی به آنچه در کوچه و بازار مورد استفاده قرار می‌گیرد، بسیار نزدیک است.
به گزارش «تابناک» اگر شما هم جزو کسانی هستید که شخصی بدون اجازه با اموال شما معامله کرده یا اینکه می‌خواهید بدون اجازه با اموال شخص دیگری معامله‌ای انجام دهید، بدانید که قانون بدون هیچ تعارفی اسم شما را «فضول» گذاشته و عواقب سختگیرانه‌ای هم برای این آدم فضول، پیش‌بینی کرده است.
مثلا اگر می‌خواهید ماشین همسر خود را بدون اجازه او بفروشید، قانون با شما که بدون اطلاع و اجازه همسر خود اقدام به انجام معامله برای او کرده‌اید، برخورد می‌کند.
در قانون به شما، فضول گفته می‌شود و معامله‌ای که از طرف شما واقع می‌شود، معامله فضولی می‌نامند.
دلیل اینکه به این معامله‌ها فضولی گفته می‌شود، این است که فرد معامله‌کننده از طرف صاحب مال اذن یا همان اجازه انجام معامله را ندارد بنابراین نباید اشتباه کنید. در موردی که مثلا فردی به برادر خود وکالت کاری می‌دهد که ماشینش را بفروشد، چون به او اجازه داده، معامله‌ای که انجام می‌شود، صحیح است و فضولی نیست.
تکلیف خریدار در معامله فضولی
شاید در نگاه اول به نظر برسد اگر کسی با مال دیگری معامله کند این معامله حتما باطل خواهد بود.
باید بدانید که قانونگذار چنین نگاهی به معاملات فضولی ندارد، ولی از طرف دیگر باید به این موضوع هم توجه داشته باشید که این بدان معنا نیست که چنین معامله‌ای را صحیح هم بدانیم.
در واقع قانونگذار معاملات فضولی را بین زمین و آسمان نگه داشته است. این معاملات نه باطل هستند و نه صحیح و تعیین تکلیف آن‌ها به اجازه صاحب مال وابسته است.
اهالی حقوق اصطلاحا این معاملات را غیرنافذ می‌دانند؛ یعنی اینکه این معامله ناقص و نیازمند به تأیید صاحب مال است و اصطلاحا نفوذ حقوقی ندارد و منتظر یک اتفاق دیگر است که به یکی از دو دنیای بطلان یا صحت اضافه شود.
مشکلات و دردسر‌های معامله فضولی برای خریدار
اگر شما جزو کسانی هستید که طعمه معامله با فضول شده‌اید، در حالی‌که از فضولی بودن معامله طرف خود روحتان هم خبر نداشته، بدانید که در مخمصه گیر افتاده‌اید و دردسر‌های بی‌دقتی آن شخص، دامن شما را هم می‌گیرد.
اصیل کیست؟
قرارداد یک طرف دیگر هم دارد و او کسی است که معامله فضولی با او بسته شده است. به عنوان مثال شخصی که بدون اطلاع و اجازه همسرش ماشینش را می‌فروشد، فضول محسوب می‌شود. همسر او مالک ماشین است و شوهرش به جای او در قرارداد دخالت کرده است.
در این میان کسی را نیز که ماشین را خریده است، نباید فراموش کنیم او همان طرف سوم است که در اصطلاح حقوقی اصیل نامیده می‌شود و قرارداد بیشتر از همه گریبان او را می‌گیرد و او را به دردسر می‌اندازد؛ بنابراین اگر شما از روی بدشانسی با یک «فضول» معامله کرده‌اید، چاره‌ای ندارید جز اینکه منتظر بمانید تا تکلیف قرارداد روشن شود.
در واقع سرنوشت قرارداد شما به دست خودتان نیست و باید در انتظار رد یا قبول قرارداد از سوی صاحب مال باشید.
شما تا آن زمان در بلاتکلیفی به سر خواهید برد ولی می‌توانید برای روشن شدن هرچه بهتر جوانب امر و تصمیم عادلانه و منصفانه مالک اصلی، با او مذاکراتی را انجام دهید.
برای توضیح بیشتر به مثال خودمان برمی‌گردیم. اگر در آنجا همسری که ماشینش فروخته شده، کار شوهر خود را تأیید کرد، معامله صحیح خواهد شد و در واقع اصیل، مالک ماشین می‌شود.
اما اگر همسر کار فضولی شوهرش را رد کند، مثلا بگوید که اصلا قصد فروش ماشین خود را ندارد، معامله به دنیای بطلان وارد خواهد شد و اثری نخواهد داشت. گویی از ابتدا قراردادی به وجود نیامده است.
اگر مالک حاضر به قبول معامله فضولی نشد چه باید کرد؟
گفتیم که قرارداد فضولی تا زمانی که صاحب مال تصمیم نهایی خود را درباره عمل فضول نگرفته است، بلاتکلیف می‌ماند.
پرسشی که ممکن است پیش آید، این است که این بلاتکلیفی تا چه زمانی قرار است ادامه داشته باشد؟ قانون در این خصوص هیچ مهلتی مشخص نکرده است و هیچ لزومی هم ندارد که مالک مال، فورا اجازه یا رد معامله را اعلام کند و فرصت کافی در اختیار دارد.
در حقیقت قانون این حق را به مالک می‌دهد که با سبک و سنگین کردن اوضاع و احوال معامله، تصمیم نهایی را در مورد مالش بگیرد؛ بنابراین مالک می‌تواند معامله انجام‌شده را بررسی کند و تمام جوانب آن را بسنجد و در نهایت اگر به این نتیجه رسید که انجام این معامله که بدون رخصت و اجازه او انجام شده، به سودش است، آن را تأیید کند و اگر هم متوجه شد که معامله به ضررش خواهد بود، می‌تواند تن به این کار ندهد و معامله را رد کند. اما اگر مالک، معامله فضولی را رد کند در این صورت تکلیف معامله چه خواهد شد؟
ممکن است مالک، معامله فضولی را رد کند، در این صورت عقد برای همیشه از بین می‌رود و هیچ گونه اثری از آن در این دنیا نمی‌ماند.
حتما شمایی که دیگری، مالتان را با شخصی معامله کرده است، می‌خواهید بدانید چگونه می‌توانید مال را از چنگ خریدار در بیاورید؟
قانون مدنی در ماده ۲۵۱ به این حق شما پرداخته است و می‌گوید: «رد معامله فضولی حاصل می‌شود به هر لفظ یا فعلی که دلالت بر عدم رضای به آن کند.»
نگران نباشید؛ از چندین راه می‌توانید مال خود را از خریدار پس بگیرید؛ ممکن است شما کتبا به طرف خریدار اعلام کنید که قصد انجام معامله را ندارید یا شفاهی بگویید که معامله را قبول ندارم، زیرا به ضررم تمام می‌شود.
گاهی هم، مستقیم اراده و نیت درونی خود را بیان نمی‌کنید، بلکه کاری می‌کنید که مفهومش رد کردن معامله فضول است.
برای مثال ماشین‌تان را که یک بار به صورت فضولی به فردی فروخته شده است، بعد از اطلاع از معامله فضولی به شخص دیگری می‌فروشید. در واقع شما با این کار خود، به طور ضمنی معامله‌ای که قبلا فضول بر روی ماشین‌تان انجام داده است را رد کرده‌اید.
پرسش دیگری که مطرح می‌شود، این است که اگر مالک، معامله فضولی را رد کند، در این صورت تکلیف معامله چه خواهد شد؟
در پاسخ باید گفت: با وجود حقوق فراوانی که قانون برای مالک در نظر می‌گیرد او حق ندارد از امتیازات قانونی خود سوءاستفاده کند.
در واقع استفاده از این فرصت دوگانه نباید از حد معمول و متعارف خارج شود، چون این کار ممکن است باعث زیان طرف اصیل از معامله شود و به نوعی شکل سوءاستفاده به خود بگیرد.
هرگز قانون به شما اجازه نخواهد داد که با رفتار خود به حقوق دیگران لطمه وارد کنید. پس اگر مالک تعیین تکلیف قرارداد را آن‌قدر طول بدهد که موجب ضرر و زیان اصیل شود، در این صورت قانون به او حق می‌دهد که قرارداد را به هم بزند. بنابراین کمی هم به حقوق اصیل توجه شده است.
اما موضوعی که بیشتر از هر چیز می‌تواند به اصیل کمک کند، طرح شکایت از فضول است.
اگر اصیل هم نمی‌دانست که شخص فضول مالک اصلی مال نیست و ندانسته با او معامله کرده است، بعدا می‌تواند علاوه بر مقدار پولی که داده، خسارت هم بگیرد.
اما اگر می‌دانست که فروشنده مالک نیست و با این حال با او معامله کرد، دیگر نمی‌تواند خسارت بگیرد.
شکایت اصیل از فضول چگونه خواهد بود؟
معامله فضولی یک روی سکه است و روی دیگر آن جرم معامله مال غیر است. یعنی اگر شخصی با علم و اطلاع از اینکه مالی که می‌فروشد متعلق به دیگری است عمل فروش را انجام دهد، علاوه بر اینکه معامله فضولی انجام داده است، ممکن است تحت عنوان جرم فروش مال غیر مورد تعقیب قرار بگیرد.
این جرم در حکم کلاهبرداری است و مجازات سنگینی به دنبال دارد. به کسانی که در نتیجه دخالت نابه‌جای یک شخص فضول ضرر دیده‌اند توصیه می‌کنیم که شکایت معامله با مال غیر را مطرح کنند.
در صورت اثبات سوءنیت فضول، دادگاه او را مجازات خواهد کرد و علاوه بر این اگر مالک هم از ماجرا باخبر باشد به مجازات قانونی محکوم خواهد شد.
