آیا ایران به مستعمره چین تبدیل خواهد شد؟!

به تازگی مقاله‌ای در نشریه «پترولیوم اکونومیست» منتشر شده، مبنی بر اینکه موافقت نامه تجاری ۲۵ ساله‌ای میان ایران و چین منعقد شده که بر پایه آن، قرار است چینی‌ها در ازای گرفتن امتیازات فراوان از ایران، در بخش انرژی و راه‌سازی ایران حدود ۴۰۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری کنند، به گونه‌ای که برخی ناظران بدون توجه به راست یا دروغ بودن خبر، از استعمار ایران توسط چین سخن راندند.

به گزارش «تابناک»؛ پس از انتشار این مقاله، موضع گیری های متعددی از سوی رسانه ها و ناظران داخلی و خارجی مطرح شد، به گونه ای که یک پژوهشگر مسائل ایران در دانشگاه جورج‌تاون واشنگتن با انتشار یادداشتی، با اشاره به ازسرگیری مذاکرات ایران و چین برای انعقاد توافق جامع شراکت راهبردی ایران و چین، به اضافه شدن مفاد جدید به این توافق بلندمدت اشاره نمود و نسبت به ایجاد اهرم‌هایی برای استفاده سیاسی چین از نفوذ اقتصادی در ایران، اظهار نگرانی کرد.

شیرین هانتر در یادداشت خود می‌نویسد: «بر اساس اظهارات یک مقام بدون نام ایرانی در گفت‌وگو با نشریه پترولیوم اکونومیست، قرار است بر پایه این توافق، چین 280 میلیارد دلار در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی و 120 میلیارد دلار هم در حوزه جاده و راه‌آهن در 25 سال آینده در ایران سرمایه‌گذاری کند. این منبع ایرانی گفته است، در ازای این امتیاز، ایران حق رجحان (Right to First Refusal) در هر قرارداد جدید برای توسعه هر میدان نفتی جدید یا نیمه‌کاره و همچنین کلیه پروژه‌های صنعت پتروشیمی در ایران را دریافت می‌کند.»

بنا به ادعای این نشریه، چین ضمناً برای تکمیل پروژه‌ها، فنّاوری، کارکنان و اجزای دیگر را فراهم خواهد کرد. جالب‌ترین شرط این است که 5000 تن از کارکنان امنیتی چین برای محافظت از کارگران و متخصصان چینی به ایران خواهند آمد. بر اساس مقاله پترولیوم اکونومیست، چین این حق را خواهد داشت تا دو سال پرداخت‌ها را به تعویق بیندازد(جزئیات بیشتر).

در همین راستا، برای پیگیری صحت و سقم این خبر، سراغ «دکتر محسن شریعتی نیا» عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی و کارشناس مسائل چین رفته ایم.

تابناک: با توجه به مفاد منتشره این خبر، این موافقت نامه به ضرر ایران است و برخی ناظران از واژه استعمار ایران استفاده کرده اند. این خبر تا چه‌ اندازه می تواند درست باشد؟

این مقاله را چندان جدی نیافتم. رسانه ای که این خبرـ تحلیل را منتشر کرده، از منظر پوشش دادن اخبار و تحلیل های مهم در مورد سیاست خارجی ایران و چین فاقد ارزش است؛ بنابراین، نمی توان بحث هایی هم که در آن مطرح شده را چندان جدی تلقی کرد. مهمتر آنکه این خبر در رسانه های حرفه ای انعکاس چندانی نیافت.

به لحاظ تاریخی سابقه مذاکره بر سر سرمایه گذاری های کلان میان ایران و چین به سال 1383 بازمی گردد. در آن سال در رسانه ها در مورد یادداشت تفاهم ایران و چین برای سرمایه گذاری 250 میلیارد دلاری چین در صنعت نفت و گاز ایران مباحثی مطرح شد. با برآمدن دولت بعدی و تشدید تنش ها، آن یادداشت تفاهم هم به بایگانی سپرده و آن فرصت راهبردی از کشور گرفته شد. بعدها روس ها در قالب قراردادی 400 میلیارد دلاری با چین، به بازیگر کلیدی در بازار گاز این کشور بدل شدند.

در دولت آقای روحانی نخستین بار در جریان سفر رئیس جمهور چین به ایران در بهمن ماه 1394 سخن از همکاری 25 ساله ایران و چین به میان آمد که عمدتا ایده ای کلی بود. در این سفر دو کشور بر سر تدوین سند همکاری 25 ساله به توافق رسیدند. بعید می دانم با توجه به پیچیدگی های تدوین چنین سندی و عادات دیوانیان ایران، هنوز کار جدی روی آن انجام شده باشد. کافی است به روند اجرایی شدن سند چشم انداز 20 ساله دقت کنیم تا ارزیابی واقع بینانه ای از توان دیوانی کشور برای اجرای طرح های کلان به دست آوریم. البته در رسانه ها بعضا برداشت هایی از این ایده ارائه می شود که به گمان من نسبتی با واقعیت ندارد.

نکته مهم دیگر آنکه در یک سالی که از خروج آمریکا از برجام می گذرد، تقریبا تمامی سرمایه گذاری های مهم چین در ایران متوقف شده اند. شرکت CNPC چین در مهمترین قرارداد پسابرجامی در توسعه فاز 11 پارس جنوبی سهمی 30 درصدی داشت. با خروج توتال از این قرارداد، سهم این شرکت به 80 درصد رسید، اما این شرکت کار در این پروژه را تحت فشار ایالات متحده متوقف کرد و تلاش های وزارت نفت هم به جایی نرسید.

در همین دوره CITIC Group چین مهمترین خط اعتباری به ارزش 10 میلیارد دلار را به ایران اختصاص داد. با خروج آمریکا این قرارداد نیز متوقف شد. در این دوره طرفین بر سر توسعه خطوط ریلی ایران قراردادهایی به ارزش بیش از 4 میلیارد دلار امضا کردند که با خروج آمریکا از برجام با دشواری های اساسی مواجه گشت. در چنین شرایطی، سخن گفتن از سرمایه گذاری 400 میلیارد دلاری چین در ایران می تواند تیتر باشد، ولی بعید است نسبتی با واقعیات صحنه داشته باشد.

شرکت های چینی که با ایران کار می کردند، عمدتا شرکت های بزرگ چینی و چه بسا بزرگترین شرکت ها در جهان در آن حوزه خاص هستند. منافع این شرکت ها همیشه با منافع دولت چین همراستا نیست. این شرکت ها به بازار جهانی وابسته اند و پروژه های بسیاری در مناطق مختلف جهانی دارند. از همین روی، ریسک پذیری آنها در برابر دولت هایی چون ایالات متحده بسیار پایین است؛ برای نمونه در چند ماه گذشته، دولت آمریکا به بهانه تجارت با ایران، شرکت هواوی، غول صنعت ارتباطات چین را با مشکلات اساسی مواجه کرده است.

بنابراین بحث بسیار پیچیده تر از آنی است که در این نشریه و تحلیل های مشابه مطرح می شود. در وضعیت فعلی چین محدود با ایران تجارت می کند و علاقه ای به سرمایه گذاری های کلان ندارد.

تابناک: به فرض صحت خبر، چنین قراردادی به نفع ایران خواهد بود یا به ضرر آن؟ این قرارداد احتمالی به معنای شیفت استراتژیک جمهوری اسلامی ایران به سمت شرق تلقی نمی شود؟

اگر بر فرض چنین قراردادی وجود داشته باشد، بدون مطالعه دقیق مفاد آن نمی توان اظهار نظر علمی کرد. روشن است که روایت ارائه شده در این نشریه فاجعه است. در حال حاضر تنها منبع یک مقاله در یک نشریه کم اهمیت است. بنابراین پژوهشگر در شرایط داوری قرار ندارد. تنها موردی که "فقط از لحاظ رقم و گستردگی" تا حدی به این قرارداد ادعایی شباهت هایی دارد، قرارداد 400 میلیارد دلاری گازی بین چین و روسیه است. برای امضای آن قرارداد دو کشور حدود ده سال مذاکره کردند. نهایتا هم در بالاترین سطح به توافق رسیدند.

اگر چنین قراردادی وجود داشته باشد، به تدریج باید روی زمین بیاید؛ مثلا سرمایه گذاری 120 میلیارد دلاری چین در زیرساخت های حمل و نقلی ایران بیشتر به شوخی شبیه است. اساسا ظرفیت جذب سرمایه در این بخش بسیار کمتر از این ارقام است. البته اینکه در برخی دیوانیان ما عاداتی چون خلاف گویی و اغراق نهادینه شده است هم گاهی رسانه ها را به اشتباه می اندارد.

بعلاوه نگاهی به قراردادهای سرمایه گذاری بسیار محدود چین در ایران نشان می دهد تا چه میزان اجرای این قراردادها پیچیده است. داستان کشتی های ترال چینی هم در ابتدا یک سرمایه گذاری بود اما در فرایند اجرا چنان دچار تنش و پیچیدگی شد که جنبه های امنیتی و قضایی پیدا کرد و بخشی از اجتماعات محلی با آن درگیر شدند. غرض اینکه یک سرمایه گذاری کوچک این همه پیچیدگی پیدا می کند؛ تصور کنید 400 میلیارد دلار سرمایه گذاری بخواهد به شیوه ای که این نشریه مدعی است انجام شود.

خلاصه آنکه روایات توطئه گرایانه در سیاست خارجی و سیاست بین الملل همواره جذابیت داشته و خواهند داشت، اما در اغلب موارد فاقد هرگونه ارزش علمی اند.