پالس مذاکرات به بازارها

به گفته بورل از آنجا که گفت‌‌‌وگوها دیگر در فرمت ۱+۴ به علاوه آمریکا انجام نمی‌‌‌شوند، این مذاکرات در وین انجام نخواهد شد. در رابطه با فرمت جدید گفت‌وگوها نیز منابع غربی به لورا روزن خبرنگار آمریکایی اعلام کردند که این گفت‌وگوها از یکسو به صورت ۱+۱ یعنی بین علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌‌‌ای ایران و انریکه مورا، معاون مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در یک هتل و از سوی دیگر بین راب مالی، نماینده ویژه دولت آمریکا در امور ایران و مورا به عنوان تسهیل‌‌‌گر و رابط بین تهران و واشنگتن در هتلی دیگر انجام خواهد گرفت.

در عین حال اگرچه این مذاکرات به طور رسمی یک تسهیل‌‌‌گر دارد اما تغییر مکان مذاکرات و احتمال برگزاری آن در قطر یا عمان به معنای آن است که گفت‌وگوها با دو تسهیل‌‌‌گر انجام خواهد شد. در این بین با توجه به دغدغه‌‌‌های امنیتی در منطقه، تسهیل‌‌‌گر دوم نیز انگیزه بالایی برای به سرانجام رساندن مذاکرات خواهد داشت.

همچنین درخصوص تغییر فرم مذاکرات و محل آن، علی باقری، رئیس هیات مذاکره‌کننده ایران روز گذشته در جلسه‌‌‌ای در مجلس تاکید کرد که سفر مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا ابتکار شکلی و نه محتوایی در روند مذاکرات است و ارتباطی به محتوای برجام ندارد.

جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که هدف اصلی سفرش به تهران را دادن «شتاب به مذاکرات و بازگرداندن برجام به مسیر اصلی آن» اعلام کرده بود، شنبه شب پس از دیدار با وزیر خارجه و دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران اعلام کرد که ایران و آمریکا به صورت مستقیم گفت‌‌‌وگو نخواهند کرد و افزود: «من و تیمم به عنوان هماهنگ‌‌‌کننده، گفت‌‌‌وگوها را تسهیل خواهیم کرد.» همچنین مسوول سیاست خارجی و امور امنیتی اتحادیه اروپا قصد خود برای سفر به ایران را این‌‌‌گونه شرح داد: «سفر من به تهران یک هدف اصلی دارد؛ اینکه بن‌‌‌بست را بشکنم و تنش‌‌‌ها را درباره مذاکرات برجام کم کنم و اینکه یک انگیزه و فرصت جدیدی ایجاد کنیم که گفت‌‌‌وگوها روی ریل قرار گیرد.»

پیام دیدار طولانی بورل با شمخانی

سایت نورنیوز، نزدیک به شورای عالی امنیت ملی در گزارشی درباره سفر بورل به تهران نوشت: موضوع مهمی که می‌تواند سفر بورل به تهران را از رایزنی‌‌‌های معمول میان مقامات سیاسی متفاوت کند، ملاقات نسبتا طولانی او و هیات همراهش با دریابان شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی بود. پرونده مذاکرات رفع تحریم‌ها همواره با مدیریت شورای عالی امنیت ملی به پیش رفته و ملاقات اعلام نشده و نسبتا طولانی جوزپ بورل با مسوول نهاد امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند حاوی پیام‌‌‌های متفاوتی باشد.

به گزارش نورنیوز، گرچه در اظهارات منتشرشده از دریابان شمخانی در ملاقات با بورل جنبه‌‌‌های انتقادی نسبت به بدعهدی و بی‌‌‌عملی آمریکا و اروپا در برجام کاملا پررنگ است اما تاکید دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران بر حضور مستمر ایران در میز مذاکرات و قصد تهران برای دستیابی به توافقی قوی، قابل اتکا و پایدار نشان می‌دهد که از نظر ایران پنجره دیپلماسی در مذاکرات رفع تحریم‌ها همچنان باز است.

توافق حاصل می‌شود؟

همچنین جوزپ بورل، دیپلمات اروپایی در نشست خبری شنبه شب در عین حال که از حسن نیت تهران و واشنگتن تشکر کرد، گفت: «اما هنوز نمی‌‌‌دانم آیا دو طرف قادر خواهند بود به اختلاف‌‌‌های سیاسی‌‌‌شان فائق بیایند یا خیر؟ چون مساله الان مشکلات سیاسی است.»

بورل با ابراز تردید در خصوص به نتیجه رسیدن مذاکرات وین، گفت: «نمی‌توانم بگویم که توافق نهایی چه زمانی حاصل خواهد شد و اینکه این اتفاق خواهد افتاد یا نه. اجازه بدهید ببینیم هفته آینده چه اتفاقی خواهد افتاد. باید فضای مذاکرات را در جلسه بعد مورد ارزیابی قرار دهم. نمی‌توانم پیش‌بینی کنم.»

با توجه به صحبت‌‌‌های بورل درخصوص سفرش به تهران و نتایج رایزنی‌‌‌هایش، اکنون فضای مذاکرات هسته‌‌‌ای یک فضای نه سیاه و نه سفید است؛ یعنی از یکسو با توجه به آغاز گفت‌وگوها در روزهای آتی این امیدواری وجود دارد که برجام به سرانجام برسد و از سوی دیگر چون در حال حاضر اختلافات میان تهران و واشنگتن باقی مانده است، مشخص نیست که آیا طرفین خواسته‌‌‌های همدیگر را خواهند پذیرفت یا خیر؟

ضرورت احتیاط در تحلیل

رحمن قهرمانپور، پژوهشگر مسائل سیاست خارجی درباره پیش‌بینی نتایج حاصل از دیدار جوزپ بورل با مقامات ایران به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «در این خصوص باید کمی محتاط باشیم؛ زیرا در گذشته نیز شاهد بودیم که دو طرف تا آستانه توافق رفتند اما توافق نکردند که دلیل آن، عدم‌اجماع داخلی بود.» قهرمانپور ادامه بود: «باید منتظر باشیم ببینیم خروجی مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در یکی از کشورهای حاشیه خلیج فارس چه عمان باشد و چه قطر، چه خواهد بود و آیا این خروجی می‌تواند باعث اجماع داخلی در تهران و واشنگتن شود یا خیر؟» به گفته این کارشناس، فرمت و ظاهر این مذاکراتی که بورل از آن نام برد با مذاکرات وین متفاوت است. وی افزود: «هنوز مشخص نیست که مذاکرات ایران و آمریکا با میانجی‌گری اروپا و به میزبانی قطر یا عمان آیا مقدمه احیای مذاکرات وین است یا خود، مستقل از این مذاکرات است.» قهرمانپور توضیح داد: «یعنی شاید این مذاکرات مانند سال ۹۰ و مذاکرات محرمانه میان ایران و آمریکا در عمان، مقدمه یک توافق جدید باشد یا اینکه تهران و واشنگتن درباره احیای مذاکرات وین توافق کنند.» وی تاکید کرد همچنین مشخص نیست که آیا در این مذاکرات درباره مسائل منطقه‌‌‌ای نیز بحث خواهد شد یا صرفا دو طرف به تعبیر بورل روی مهم‌ترین مسائل فی‌مابین یعنی خارج کردن سپاه از فهرست تروریستی، دادن تضمین توسط آمریکا و لغو تحریم‌ها تمرکز خواهند کرد. این کارشناس معتقد است که در این مورد قدری ابهام وجود دارد و بنابراین تا زمانی که اطلاعات زیادی علنی نشده و مذاکرات برگزار نشده باید در پیش‌بینی و تحلیل محتاط عمل کرد.

قهرمانپور با اشاره به سخنان بورل که گفته مذاکرات به زودی از سرگرفته می‌شود، گفت که قاعدتا در طول یک هفته آینده بخش زیادی از جزئیات مشخص خواهد شد. کارشناس مسائل سیاست خارجی به نقش و جایگاه چین و روسیه در این مذاکرات نیز اشاره کرد و توضیح داد: «مذاکرات برجامی ابتدا با تروئیکای اروپایی آغاز شد و از دهه ۸۰ تا به امروز یک مذاکرات چند جانبه بوده است. حال این پرسش مطرح می‌شود که آیا روسیه و چین از مذاکرات پیش‌‌‌روی تهران و واشنگتن رضایت دارند یا خیر؟»

موانع ازسرگیری مذاکرات

پیش‌تر در رابطه با دلیل توقف مذاکرات دو مساله مطرح بود؛ نقش روسیه و اختلافات ایران و آمریکا. اکنون بعد از سفر سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه به ایران، گفت‌وگوهای دوجانبه تهران و مسکو و اعلام حمایت کرملین از احیای برجام، مولفه مسکو دیگر مانعی در جهت آغاز گفت‌وگوها نخواهد بود. در این رابطه مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا مدعی شد: «در زمانی خاص، روسیه به شدت با این توافق مخالف بود، زیرا مطمئنا ایران به بازار نفت می‌آمد و منبع جایگزین نفت را ارائه می‌کرد. اما پس از تماس‌‌‌هایی که خود ایرانی‌‌‌ها با روس‌‌‌ها داشتند، روسیه مخالفتش را نسبت به توافق پس گرفت.»

بنابراین اکنون با توجه به اینکه در مذاکرات آتی فقط نماینده اتحادیه اروپا به عنوان تسهیل‌‌‌گر و رابط بین ایران و آمریکا حضور دارد و باقی کشورها یعنی تروئیکای اروپایی، روسیه و چین حذف شده‌‌‌اند، به نظر می‌رسد هم تضاد منافع و مداخله‌‌‌گری مولفه‌های فرابرجامی از میان برداشته می‌شود و هم ایران و آمریکا به عنوان دو طرف اصلی، اختلافاتشان را مطرح و در جهت رفع آنها رایزنی می‌کنند.

در این بین از جمله خواسته‌‌‌های ایران از آمریکا این است که اولا تحریم‌های ناسازگار با برجام را بردارد تا ایران از این توافق نفع اقتصادی ببرد؛ ثانیا سپاه را از فهرست تروریستی خارج کند و ثالثا تضمین بدهد که اگر دولت دیگری روی کار آمد بار دیگر از توافق خارج نشود.

اختلافات محتوایی چیست؟

باید در نظر داشت که آمریکا سه دسته تحریم برای ایران تعریف کرده است؛ تحریم سبز که تحریم‌های قبل از سال ۲۰۱۵ و مغایر با برجام است و ترامپ آنها را بازگرداند. همچنین دسته‌‌‌ای از تحریم‌ها هستند که بعد از سال ۲۰۱۸ آمریکا وضع کرد اما از نظر دولت بایدن مغایر با برجام است از جمله قرار دادن بانک مرکزی ایران در ذیل قانون پاتریوت مصوب اکتبر ۲۰۰۱ در کنگره و تحریم‌های ۲۲ بانک ایران ذیل قانون تروریسم در اکتبر ۲۰۲۰.

دسته دوم تحریم‌های قرمز هستند که آمریکا گفته در مورد آنها وارد مذاکره نمی‌شود از جمله تحریم‌های اعمال شده توسط آمریکا علیه قرارگاه مرکزی «خاتم الانبیا» ذیل مسائل ادعایی تروریسم و حقوق بشر، موشکی و...

سومین دسته تحریم‌‌‌، تحریم‌های زرد است که آمریکا آنها را قابل مذاکره می‌داند ولی در ازای آن از ایران امتیازات متقابل طلب می‌کند از جمله حضور سپاه در لیست سیاه وزارت خارجه آمریکا.

این در حالی است که اخیرا یک منبع به «میدل ایست آی» گفت که ایران در پیشنهادی جدید درخواست حذف سپاه پاسداران از لیست تروریستی آمریکا را کنار گذاشته و در عوض خواستار لغو تحریم‌های اعمال شده توسط آمریکا علیه قرارگاه مرکزی «خاتم الانبیا» و چند نهاد دیگر شده است. یعنی تحریمی که جزو تحریم‌های قرمز آمریکا محسوب می‌شود و ممکن است دو کشور در این نقطه به توافق نرسند.

ایالات متحده آمریکا در دور چهارم و هشتم مذاکرات در ازای تعلیق تحریم‌های زرد تاکید کرده بود که ایران باید بند همکاری‌‌‌های آینده را بپذیرد یا تضمین بدهد که دیگر مساله انتقام ترور شهید سلیمانی را پیگیری نمی‌‌‌کند؛ پیشنهادهایی‌‌‌ که توسط تهران قاطعانه رد شد.

آمریکا به این دلیل بر پذیرش بند همکاری‌‌‌های آینده توسط ایران اصرار دارد چون این بند می‌تواند برجام را به سکوی پرشی برای همکاری‌‌‌های آینده با ایران تبدیل کند. مساله‌ای که اکنون وجود دارد این است که ایران می‌تواند همان برجام قبلی را بپذیرد. دراین صورت همه تحریم‌های سبز نیز برداشته می‌شود. اما نکته اینجاست که تاریخ انقضای بخشی از بندهای غروب نزدیک است و از سوی دیگر با توجه به تحولات در آمریکا و احتمال قدرت گرفتن جمهوری‌خواهان در کنگره و حتی کاخ سفید این نگرانی در ایران وجود دارد که در صورت بازگشت همان برجام با این شرایط، شرکت‌ها و کشورهای دیگر باز هم برای تجارت با ایران احساس امنیت نکنند. پس شاید تهران هم به دنبال راهکار دیگری برای حداکثرسازی منافعش از هر توافق احتمالی است و نمی‌‌‌خواهد صرفا به برجام قبلی بازگردد.

آنچه انگیزه ایران را برای دریافت امتیازات از آمریکا تقویت می‌کند، برداشت از موقعیت نه چندان مناسب این کشور در صحنه بین‌المللی و به‌ویژه در خاورمیانه است به همین دلیل تهران تلاش خواهد کرد در حوزه تحریم‌های زرد امتیازات بیشتری کسب کند.

دو نگاه مذاکراتی در تهران

در ایران دو نگاه نسبت به برجام وجود دارد؛ نخست همین نگاه که باید منافع حاصله از توافق را بیشینه کنند؛ حتی اگر مذاکرات به درازا بینجامد و نگاه دوم معتقد است که اگر برجام امضا شود به نفع ماست چرا که نظام بین‌الملل در وضعیت‌گذار است و مشخص نیست تا یک سال آینده چه اتفاقاتی رخ خواهد داد. حال اینکه کدام نگاه در مذاکرات غلبه کند، بستگی به شرایط پیش‌‌‌رو خواهد داشت.

تشدید اهرم‌‌‌سازی

این در حالی است که طی چند ماه اخیر و به‌ویژه پس از صدور قطعنامه اخیر شورای حکام علیه ایران و تحریم‌های آمریکا علیه پتروشیمی ایران، اقدامات متناظر و گام به گام تهران و واشنگتن با هدف اهرم‌‌‌سازی شدت بیشتری پیدا کرد. البته همزمان با اهرم‌‌‌سازی، دو طرف دائما تاکید داشتند که تنها راه موجود، دیپلماسی و باز بودن روزنه مذاکرات است. در این خصوص ابراهیم رئیسی، ‌‌‌ رئیس‌‌‌جمهور ایران نیز شنبه شب در یک گفت‌وگوی تلویزیونی اعلام کرد که بنایی بر تعطیلی مذاکرات نداریم.

درواقع هیچ یک از طرفین حاضر به اعلام شکست مذاکرات نشدند که شاید یکی از دلایل آن نبود پلن بی‌ مناسب باشد. بنابراین تمایل برای مذاکرات در طرف ایرانی و آمریکایی وجود داشت اما شرایط فراهم نبود. امروز شرایط تاحدودی تغییر کرده و می‌توان گفت در پی این اهرم ‌‌‌سازی‌‌‌ها، طرفین به یک نقطه تعادلی رسیده‌‌‌اند و آماده گفت‌وگو هستند؛ هرچند برخی اختلافات هنوز به قوت خود باقی است. در این بین سفر بورل به تهران برای شتاب دادن به گفت‌وگوها نیز بسیار اهمیت دارد.

تهران برای اهرم‌سازی بیشتر در مقابل فشارهای آمریکا در هفته‌‌‌های گذشته و بعد از صدور قطعنامه شورای حکام به فعالیت‌های خود شدت بیشتری بخشید؛ یعنی قصد دارد دو آبشار در نطنز و یک آبشار در فردو را راه‌اندازی کند. تهران همچنین به فعالیت ۲۷ دوربین آژانس نیز پایان داد. در مقابل آمریکا نیز تحریم‌ها را افزایش داد و اعمال تحریم بر صنعت پتروشیمی ایران از جمله اقدامات واشنگتن بود که هدف از آن اعمال فشار اقتصادی بر ایران بود.

به نظر می‌رسد این اقدامات متناظر ایران و آمریکا در بحبوحه جنگ روسیه علیه اوکراین و تاثیرات منفی آن بر بازار انرژی، تهران و واشنگتن را به این سمت سوق داد که مذاکرات احیای برجام را آغاز کنند.

مذاکرات در قطر یا عمان؟

این بار مذاکرات با مدلی جدید، با حضور مذاکره‌کننده ایرانی و آمریکایی و معاون بورل به عنوان رابط و البته در یکی از کشورهای حوزه خلیج‌‌‌فارس که گفته می‌شود شاید قطر باشد برگزار می‌شود. البته عمان نیز به واسطه پیشینه‌‌‌ای که در برگزاری مذاکرات محرمانه بین ایران و آمریکا دارد یکی از گزینه‌‌‌های مطرح است.

در این بین روز یکشنبه شبکه الجزیره اعلام کرد که قطر بیشترین شانس میزبانی از مذاکرات احیای توافق هسته‌ای را دارد. به گزارش «ایسنا»، شبکه قطری الجزیره به نقل از یک مسوول ایرانی اعلام کرد که احتمال دارد از سرگیری مذاکرات احیای برجام به جای وین در یکی از کشورهای حاشیه خلیج فارس انجام شود. این مسوول تاکید کرد: «قطر هم شانس بیشتر و هم تمام امکانات لازم برای میزبانی از مذاکرات احیای توافق هسته‌ای را دارد.»

«نورنیوز»نیز خبر داد با توجه به تلاش‌‌‌های مستمر قطر برای از سرگیری مذاکرات رفع تحریم‌ها، شانس دوحه برای میزبانی مذاکرات آتی بیش از سایر کشورهای حوزه خلیج فارس است.

قطر پیش از این تلاش‌‌‌هایی را برای میانجی‌گری بین ایران و آمریکا انجام داده بود و همواره انگیزه بالایی برای به سرانجام رسیدن گفت‌وگوهای احیای برجام داشته است. چرا که اگر مذاکرات شکست بخورد منطقه به سمت تصاعد بحران می‌رود و این امر با دغدغه‌‌‌های امنیتی قطر سازگاری ندارد. در عین حال برای دوحه مسائل اقتصادی و تجارت با ایران نیز اهمیت دارد.

نقطه پایان هماهنگی‌‌‌ها

دیاکو حسینی، کارشناس مسائل سیاست خارجی درباره اهداف سفر بورل به تهران توضیح داد: «سفر بورل به تنهایی باعث به جریان افتادن روند آغاز مذاکرات نشد و به نظر می‌رسد که پیش از این، توافقی بین ۴+۱ و آمریکا با هدف آغاز گفت‌وگوها شکل گرفته بود؛ سفر سرگئی لاوروف به تهران و تماس تلفنی آقای امیرعبداللهیان با وزیر خارجه چین نیز در این راستا قابل ارزیابی است. درواقع سفر بورل به تهران نقطه پایان هماهنگی برای ازسرگیری گفت‌وگوها بود.»

حسینی در پاسخ به اینکه چرا محل مذاکرات تغییر کرده است، گفت: «چون بورل گفت که این گفت‌وگوها در فرمت ۴+۱ نیست و به همین دلیل در وین برگزار نمی‌شود، می‌تواند تلویحا اشاره به این داشته باشد که شاید موضوعاتی فراتر از چارچوب برجام و گفت‌وگوهای مرسوم در وین صورت بگیرد.»

به گفته این کارشناس، شاید همان راه‌‌‌حل میانه‌‌‌ای دنبال شود که پیش‌تر درباره تحقق آن تردید وجود داشت؛ درواقع شاید در این دیدار درباره خروج سپاه از فهرست تروریستی نیز توافقی حاصل شود. وی افزود: «زیرا استدلال طرف آمریکایی این است که درخواست ایران برای خروج نام سپاه از فهرست FTO یک موضوع فرابرجامی است و شاید برای رسیدگی به این مساله است که گفت‌وگویی خارج از فرمت ۴+۱ و در کشورهای منطقه صورت خواهد گرفت.»حسینی با اشاره به اینکه شاید خروجی این نشست خروج سپاه از فهرست تروریستی یا مواردی شبیه به این باشد، گفت: «در طرف مقابل نیز تعهداتی در خصوص مسائل امنیتی منطقه احتمالا داده خواهد شد؛ البته این موارد حدس و گمان است و باید ببینیم در عمل چه اتفاقی خواهد افتاد.»