فضای مجازی در سال تولد فناوری بلاکچین زندگی اسیب‌پذیرترین قشر جامعه‌جهانی – کودکان- را وارد مرحله‌ای جدید نمود. قرن حاضر، عصر دسترسی بی حد و حصر به اطلاعات و حذف موانع ارتباطات میباشد. توسعه‌ی فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات طی دهه‌های اخیر تأثیراتی در عرصه‌ی جهانی داشته است که استفاده از آن برای بشر امروز تحت عنوان «حق بر دسترسی اطلاعات و ارتباطات» مطرح و به رسمیت شناخته شده است؛ لکن امروز فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات به خصوصی‌ترین لایه‌های زندگی بشر نفوذ کرده و اثرگذاری آن هر روز بیشتر می‌شود. شواهد مختلف نشان میدهد که اگر جوامع انسانی در بهره‌مندی از آن، استاندارهای لازم را رعایت نکنند، آثار زیان‌بار و غیرقابل جبرانی به وجود می‌آید که تمام اقشار سنی جامعه به‌خصوص کودکان را متأثر می‌سازد. از میان اقشار گوناگون در معرض آثار این پدیده، کودکان از اهمیت ویژهای برخوردارند؛ زیرا هم سرمایه آینده جوامع انسانی به شمار میروند و هم از توانایی‌های لازم برای بهره‌مندی سالم و مثبت از این دستاورد بشری برخوردار نیستند و به راحتی در معرض آثار سوء آن قرار میگیرند.
در دنیای امروز با فراگیر شدن اینترنت و استفاده از تلفن‌های هوشمند توسط کودکان، مسأله «امنیت کودکان در فضای سایبری» را به موضوع روز نهادهای علمی و فرهنگی تبدیل کرده است. از مصادیق تضییع حق امنیت کودک، آزار و اذیت در بستر فضای دیجیتال است که در قالب‌های زورگیری یا زورگویی و قلدری مجازی، تهدید و تطمیع و ترساندن و انتشار اسرار و توهین و نشر غیر مجاز و خودسرانه اطلاعات کودک ظهور می‌یابد. زورگویی مجازی تأثیرهایی بر جسم و روان کودک دارد که قابل چشم پوشی و سهل انگاری نیست. از مهم‌ترین آنها بروز احساس ناامنی و در خطر بودن و احساس ترس و آشفتگی و کاهش اعتماد به نفس و تحقیر و از دست دادن عزت نفس کودک است. لذا والدین باید با آگاه‌سازی کودک خویش، او را در مسیر صحیح قرار داده و در تربیت او نهایت تلاش خود را به کار گیرند. قانون مدنی ایران در ماده‌ی ۱۱۷۸ تکلیف والدین در تربیت کودکان را مورد توجه و تأکید قرار داده است.
در دنیا اما به گواه آمارها و مستندات مختلف، اقدامات گسترده‌ای جهت گم نشدن کودکان در جهان بی‌انتهای دیجیتال انجام شده است؛ تا جایی که بر اساس یک نظرسنجی که در سال ۲۰۲۴ میلادی صورت گرفته، احتمال دسترسی کودکان به دستگاه‌های دیجیتال در سراسر دنیا بیشتر از بزرگسالان بوده است. همچنین بر اساس یک پژوهش دیگر از روزنامه گاردین، ۹۱ درصد از کودکان بریتانیایی صاحب گوشی هوشمند هستند و ۸۰ درصد از کودکان ۹ تا ۱۶ ساله در ۱۹ کشور اروپایی فرصت استفاده از لوازم هوشمند را دارند. البته فراگیری استفاده از وسایل هوشمند تنها مساله برای سلامت کودکان نیست، بلکه مدت استفاده آنها از گوشی و تبلت نیز رشد چشمگیری داشته است. همه‌‍‌گیری کرونا و استفاده از آموزش‌های آنلاین یکی از دلایلی بود که استفاده از گوشی همراه را میان کودکان رواج بیشتری داد. این مساله بهانه‌ای شد تا شرکت‌های تولید وسایل هوشمند خلاقیت بیشتری برای گوشی‌ها و تبلت‌های مورد استفاده کودکان انجام دهند. اکنون این ابزارها دارای سیستم‌عامل‌هایی هستند که به‌وسیله‌ی آنها والدین می‌توانند کنترل بیشتری روی فرزند خود در حین استفاده از گوشی موبایل داشته باشند. اکنون والدین در سراسر دنیا به‌دنبال راه‌هایی هستند تا علاوه بر قابلیت‌های سخت‌افزاری، جنبه‌های آموزشی نیز داشته باشد. در این راستا، موبایل‌ها و تبلت‌های اپل و اندروید، نرم‌افزارها و سیستم‌عامل‌هایی دارند که والدین می‌توانند از آنها برای کنترل کودکانشان استفاده کنند. شرکت اپل در حال حاضر ابزاری روی گوشی‌های آی‌فون طراحی کرده که میزان حضور کاربران در فضای مجازی و ساعات استفاده از اپلیکیشن‌های مختلف را نشان میدهد. همچنین ابزار ارتباط خانوادگی (family link) از سوی گوگل ارائه شده است که قابلیت‌های مشابهی دارد. در این میان پلتفرم‌های پخش آنلاین فیلم و سریال مانند نتفلیکس نیز ابزارهایی برای کنترل محتوا از سوی والدین ارائه کرده‌اند.
برای این‌که بتوان از کودکان در فضای مجازی محافظت کرد، لازم است مهارت‌های لازم برای «ایمن نگه داشتن خود» را آموزش ببینند. این آموزش‌ها نه تنها برای کودکان که برای والدین آنها نیز ضروری میباشد و دولت‌ها باید اطمینان حاصل کنند که والدین در خصوص نظارت و کمک به فرزندان خود آموزش‌های لازم را دیده‌اند. همچنین علاوه‌بر مسئولیت‌های مراقبتی دولت و خانواده‌ها در حفظ امنیت کودکان در استفاده از فضای مجازی فعالان خصوصی و نهادهای مستقل مردم نهاد نیز به عنوان عاملان کمک‌رسان به دولت و خانواده جهت نظارت و کنترل هر چه بیشتر و بهتر بر محتویات فضای مجازی شناخته می‌شوند. از آن‌جایی که فضای مجازی در ابتدا برای کودکان ایجاد نشده است اما امروزه به دلیل فراگیری و توسعه چشمگیر فناوری ارتباطات آثار غیرقابل انکاری بر ابعاد مختلف زندگی کودکان دارد، نظارت بر آن تنها توسط دولت‌ها و خانواده‌ها ممکن نیست. به عبارتی به دلیل وسعت بسیار این فضا بدون کمک و همکاری نهادها و افراد خصوصی و مستقل نمی‌توان به صورت کامل کودکان را از مخاطرات حفظ نمود. حصول اطمینان از نقش سازنده فناوری‌های نوظهور در حفظ و تضمین حقوق کودکان، و اطمینان از این‌که ابزارهای دیجیتالی فرصتی برای رشد بهتر کودکان خواهد بود نه افزایش تهدیدات، یک ضرورت در دنیای امروز است که باید مداوم باید مورد توجه باشد و این روزها جهان از غرب تا شرق و از شمال تا جنوب در جستجوی عدالت و حمایت از حق بر امنیت کودکان در فضای مجازی است!
محمدمهدی سیدناصری
* مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
