1 ـ در اين روزها، نشست سازمان همكاري‌هاي شانگهاي در آلماتي، پايتخت سابق قزاقستان برگزار است كه در آن، رؤساي جمهور روسيه، چين، ايران و برخي كشورهاي ديگر منطقه حضور مي‌يابند و در چهارچوب آن ديدارهاي دو جانبه اي نيز ميان رئيس جمهور ايران و رؤساي جمهور چين و روسيه رخ خواهد داد.
سازمان همكاري هاي شانگهاي که بيشتر داراي جنبه هاي امنيتي است، اكنون ده سالگي خود را جشن مي گيرد و در اين يك دهه به يكي از سازمان هاي اصلي تبديل شده، چنانكه در سال هاي گذشته در برخي برهه‌ها از آن به عنوان «ناتوي شرقي» ياد شده است.
حضور همزمان چين و روسيه به عنوان اعضاي اصلي و عضويت ناظر كشورهايي چون ايران، هند و پاكستان، بی گمان، سازمان همكاري‌هاي شانگهاي را به يك بلوك شرقي تبديل كرده است كه هرچند نه پيوسته، ولی هر از چند گاه، نقش چشمگیري در تحولات منطقه‌اي و جهاني مي تواند داشته باشد.
2 ـ سازمان همكاري هاي شانگهاي پس از اجلاس كشورهاي عضو جنبش عدم تعهد و سازمان كنفرانس اسلامي، اينك مي تواند يكي از سه ركن اصلي سياست شرقي جمهوری اسلامی ايران باشد كه هر يك در موضوعاتي و در سطوح گوناگون و در راستای رسيدن به اهداف سياست خارجي ما مي توانند ياري دهنده باشند.
هرچند محافظه كاري ذاتي چين در روابط خارجي خويش و رويكرد غالب اقتصادي اين كشور در كنار ماهيت اوراسيايي فدراسيون روسيه و تلاطم پيوسته امواج سياست خارجي اين كشور ميان شرق و غرب و به ويژه نيازمندي هاي آن به همكاري با ايالات متحده آمريكا و همچنين انتظارات متفاوت ميان اعضاي اصلي و ناظر سازمان شانگهاي از اين سازمان، مانع اوج گرفتن فعاليت و تأثير گذاري آن شده است، نبايد از نظر دور داشت، كشورهاي عضو اين سازمان از علايق مشترك اقتصادي و فرهنگي بالايي برخوردارند و در فضاي حياتي و قطب مشتركي هستند و در شرايطي، همگي تهديدات مشتركي را از سوي روند يكجانبه گرايي احساس مي كنند.
در اين زمينه، هرچند بردباري چين و رويكرد قوي هر از چند گاه روسيه به غرب قدري آزاردهنده به نظر مي آيد، اما با يك نگاه دراز مدت در حوزه روابط بين الملل و تغيير ماهيت آن در دهه‌هاي اخير، به هيچ وجه نمي توان نقش اين دو كشور را در آينده تحولات دنيا و تقويت سياست شرقي در جهان ناديده گرفت؛ افزون بر این، بايد در نظر داشت كه رقابت‌هاي موجود در دنيا داراي ريشه هاي استراتژيك و عميق‌تر از همكاري‌هاي مقطعي است.
3 ـ به رغم فراز و فرودها در روابط ايران و روسيه، ضرورت هاي فراواني دو كشور را مجبور به همكاري مي کند و با وجود برخي تلخي ها، دستاوردهاي موجود در روابط بيست ساله دو كشور قابل چشم پوشي نيست.
روسيه دور جديدي از سياست شرقي خود و در نتيجه آن گرمي روابط با ايران را آغاز كرده است. اگر سخنراني پوتين رئيس جمهور وقت روسيه در اجلاس 2006 پايان يك دوره همكاري استراتژيك و آغاز رقابت هاي استراتژيك ميان روسيه و غرب تلقي شد، حمله مشابه وي به آمريكا و ناتو در ماه گذشته و پس از جنگ عليه ليبي را مي توان پايان دوره بازسازي جديد در روابط روسيه و آمريكا تلقي نمود. در اين راستا، مراكز تحقيقاتي روسيه مأمور تدوين نظريه جديد رويكرد به شرق از جانب دولت روسيه شده اند.
دلايل تغيير رويكرد اخير روسيه را نمي توان در مسائل داخلي روسيه و رقابت ها و انتخابات پيش روي مجلس و رياست جمهوري روسيه خلاصه كرد بلكه واقعيت انكار شدنی اين است كه اقدامات يكجانبه آمريكا و هم پيمانان اروپاييش، عدم توافق روسيه و آمريكا در زمينه سيستم امنيت جمعي اروپا و سپر دفاع موشكي، برخورد دو گانه آنان با مسائل مشابه در غرب و شرق عالم و در پایان، گستاخي آنان در آفريده فجايعي بزرگ با نگاه يكسويه تأمين منافع، بي‌اعتمادي‌ها را دامن زده و كاسه صبر همه را لبريز کرده و موجب شده است كه اين احساس در كشورهايي نظير روسيه ايجاد شود كه روندي را كه غرب پيش گرفته است، داراي مرزي نيست.
يك ساله پيش روی، زمان مناسبي براي بازتعريف روابط ايران و روسيه و تحكيم اين روابط در جهت منافع ملي كشور ماست كه بايد از آن بهره جست. در اين چهارچوب ديدار ميان رؤساي جمهور دو كشور در آلماتي و پيگيري تنظيم روابط پس از آن مهم است.
4 ـ يكي از ويژگي هاي اصلي تحولات و روابط بين الملل در دو دهه اخير سيال بودن آن است. سرعت تحولات در منطقه و جهان نيز تا اندازه اي است كه هوشمندي و تحرك ويژه را از ديپلماسي ما طلب مي نمايد. شرايط کنونی براي سياست خارجي ما دوره فرصت ها و تهديدهاي بزرگ است.
در چنين شرايطی، رصد كردن دقيق رخدادها، انتقال شفاف آن به تصميم گيرندگان، برخورداري از ديپلماسي حرفه‌اي و عملكرد و تحرك گسترده و مذاكره با اطراف گوناگون از جمله ضرورت‌ها در ميدان عمل سياست خارجي است.
نبايد از نظر دور داشت كه تقويت سياست شرقي ما به معناي ناديده گرفتن اين واقعيت نسبت كه از ظرفيت هاي موجود سازمان هاي بين المللي، باید در شرايط كنوني بیشترین بهره برداري را و برای اعتماد سازي با آنان حركت کرد.
در يك كلام، آرمان هاي بزرگ انقلاب اسلامي كه تحولات خاورميانه نيز نشان داد، مورد اقبال جدي مردم مسلمان منطقه قرار دارد، در ميدان عمل جهانی، نيازمند يك ديپلماسي فعال، واقع‌بين و حرفه‌اي و مبتكر است كه بتواند به سمت كاهش تهديد حركت و از ظرفيت‌هاي موجود در عرصه جهاني و منطقه‌اي به سود مصالح و منافع كشور بهره‌برداري کند.
* نماينده مجلس و دانشيار دانشكده مطالعات جهان دانشگاه تهران 
نه شرقي نه غربي جمهوري اسلامي! 