جنگ های داخلی و کاهش کارایی دولت سوریه در تأمین امنیت به قدری تحولات منطقه ای و جهانی را تحت تأثیر خود قرار داد که بعضاً شنیده شد برخی اندیشمندان این بحران را دارای ابعاد بین المللی و مقدمه ای برای آغاز جنگ جهانی سوم عنوان کردند. امروزه تحولات داخلی سوریه با عوامل تشدید کننده بیرونی نه تنها این کشور و منطقه خاورمیانه، بلکه سراسر جهان را با نگرانی های جدی از قبیل توسعه تروریسم، جنگ های بین المللی و... روبه رو کرده است.
واقعیت آن است که تلاش های بین المللی از قبیل مذاکرات صلح سوریه، رایزنی های روسیه و آمریکا به عنوان دو قدرت جهانی با جدیت دنبال می شوند، مجموعه علایقی از سوی جامعه جهانی برای عبور از این جنگ داخلی است. چرا که تحولات سوریه تمام بازیگران درگیر را با نگرانی و بحران های جدی امنیتی روبه رو کرده است.
نکته متفاوت این جریان آن است که برخلاف اکثر کشورهای منطقه و جهان، رژیم اسرائیل بدون توجه به آسیب های ملی، منطقه ای و فرامنطقه ای جنگ داخلی سوریه به دنبال ماهیگیری از این آب گل آلود است. این بازیگر سیاسی خاورمیانه که به عنوان یکی از متحدان اصلی آمریکا در منطقه بازیگری می کند، در تلاش است تا از اوضاع نا به سامان داخلی سوریه نهایت بهره برداری را انجام دهد و بلندی های جولان که بر اساس اسناد تاریخی و حکم مجامع بین المللی تماماً به سوریه تعلق دارد را به صورت کامل و برای همیشه به خاک خود پیوند دهد.
برگزاری جلسه کابینه بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم صهیونیستی اسرائیل برای اولین بار در بلندی های اشغالی جولان و اظهارات گستاخانه او مبنی بر اشغال دائمی این مناطق گواهی بر مدعای مذکور است. اما در این میان «جان کربی» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در موضعی سریع در واکنش به رفتار نتانیاهو اعلام کرد: «این منطقه به اسرائیل تعلق ندارد.» مارتین شیفر سخنگوی وزارت خارجه آلمان نیز پیشتر در واکنش به ادعای نتانیاهو گفته بود: «تحت اصول پایه قوانین بین المللی هیچ دولتی نمی‌تواند سرزمینی را از یک کشور دیگر به خود الحاق کند.»
سئوالی که در اینجا مطرح است، آن است که اگر رژیم اسرائیل متحد و تضمین کننده منافع غرب و به ویژه آمریکا در منطقه است، پس معنا و تفسیر این تفاوت دیدگاه در میان آنها با اسرائیلی ها چیست؟
برای پاسخ به این پرسش در ابتدا ضروری است تا کمی در مورد بلندی های جولان توضیح داده شود.
این بلندی ها دارای منابع آب فراوان و 20 قله مرتفع بالای 1000 متر ارتفاع است که به دلیل اشرافی که بر خاک سوریه و فلسطین اشغالی دارند از اهمیت ژئواستراتژیکی فوق العاده ای برخوردار هستند. بر اساس اطلاعات دقیق تاریخی که از سوی مجامع بین المللی نیز مورد تأیید است، تمامی این اراضی (بلندی های جولان) به سوریه تعلق دارد ولی رژیم اسرائیل به دلیل وابستگی و نیاز شدیدی که به منابع آب و موقعیت استراتژیک این بلندی ها به منظور افزایش ضریب ایمنی خود احساس کرد، از سال 1967 به اشغال این منطقه دست زد و از آن پس قریب به 50 شهرک مسکونی در این بلندی ها ساخت و بالغ بر 20 هزار شهروند خود را در آنجا اسکان داد.
این منطقه 1860 کیلومتر مربع وسعت دارد و کل مرزهای آن 190 کیلومتر است. بلندی های جولان 80 کیلومتر با سوریه، 77 کیلومتر با فلسطین اشغالی، تقریباًً 20 کیلومتر با لبنان و 14 کیلومتر با اردن مرز زمینی دارد. در مدت قریب به 50 سالی که بلندی های جولان به اشغال رژیم اسرائیل درآمده است تمامی منابع باغی، توریستی و کشاورزی آن با خاک بسیار حاصل خیزش توسط این رژیم مورد بهره برداری قرار گرفته است. در حال حاضر نیز دریاچه طبریا که در این بلندی ها قرار دارد به تنهایی بیش از 35 درصد از منابع آب رژیم اسرائیل را تأمین می کند.
این بلندی ها به دلیل نزدیکی جغرافیایی به کانون های تراکم جمعیت و صنایع، ارتفاع خوب و فرم مناسب ژئومورفولوژیکی با قدرت استتار بالا در هنگام جنگ، اهمیت سوق الجیشی فراوانی دارند و این امکان وجود دارد تا با تدارک صحیح نظامی در آن با فراهم کردن فضای مناسب نسبت به استقرار پدافند و عملیات آفند ضمن بازدارندگی از تحریک رقیب برای حمله جلوگیری شود.
به بیان بهتر رژیم اسرائیل با استقرار در این بلندی ها امروزه قادر است تا عمق 30 کیلومتری دمشق سوریه را رصد و در تیر رس خود نگه دارد. در مواقع ضروری دست برتر نظامی را با خود داشته باشد و به راحتی در دقایق اولیه جنگ بسیاری از تأسیسات حیاتی سوریه را از بین ببرد. اگر این بلندی ها بر اساس قوانین بین المللی و اسناد تاریخی مجدداً به سوریه بازگردد، همین توانمندی ها برای سوریه نیز ایجاد خواهد شد.
جدا از مسئله نظامی همانطور گفته شد یکی دیگر از دلایل اهمیت بخش بلندی های جولان منابع آب فراوان و خاک حاصلخیز آن است. در حال حاضر بیش از 35 درصد منابع آب اسرائیل از این بلندی ها تأمین می شود. از آن سو برای سوریه نیز دو منبع آب مهم و بزرگ وجود دارد. اولین آن رود فرات است که بیش از 90 درصد آبش از خاک ترکیه به سوریه می آید و این منبع آب، سوریه را به شدت به ترکیه وابسته می کند. منبع بزرگ آب دیگر همین منابع آب بلندی های جولان است. به عبارت بهتر سوریه جدا از آنکه تحت حکومت و مدیریت سیاسی کدام جریان و یا فرد باشد، نیازهای حیاتی فراوانی به بلندی های جولان چه از نظر تأمین امنیت نظامی و چه از نظر تأمین امنیت منابع آب و مواد غذایی دارد.
حال به سئوال یادداشت حاضر باز گردیم، چرا میان رژیم اسرائیل و آمریکا در رابطه با بلندی های جولان نقطه اشتراک وجود ندارد؟
با توجه به تحولات سیاسی اخیر سوریه و واقعیت های جغرافیایی بلندی های جولان در رابطه با این سئوال دو پاسخ احتمالی می توان ارائه کرد:
1-همانطور که آمد بلندی های جولان بر خلاف بسیاری از مناطق حیاتی جهان مانند تنگه های بین المللی، بیت المقدس و... دارای وزن و اهمیت بین المللی و فرامنطقه ای نیست. هیچگونه تراکم تنش و تهدید هویتی و ایدئولوژیک چند ملیتی در آن دیده نمی شود و تنها دلیل تنش و اختلاف در آن به نیازهای مشابه و مشترک رژیم اسرائیل و سوریه در این منطقه اشاره دارد. به دیگر سخن این اختلاف به این دو بازیگر محدود است.
نکته دیگر آنکه در رابطه با اهمیت سوق الجیشی و ژئو استراتژیک بلندی های جولان نیز قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای منافع و علایق مستقیمی ندارند و لذا سعی می کنند در رابطه با این اختلاف زیاد هزینه نکنند.
از این رو به نظر می رسد، عدم اشتراک مقامات سیاسی آمریکا، آلمان و دیگر کشورهای هم پیمان با علایق رژیم اسرائیل در این منطقه به این دلیل است که با توجه به محکومیت قاطع رژیم اسرائیل در رابطه با اشغالگری این مناطق، آنها علاقه ندارند با تأیید یک اقدام غیرقانونی و نامشروع و به قیمت تأمین برخی نیازهای خاص رژیم اسرائیل پرستیژ سیاسی خود را بیش از این در خاورمیانه تخریب کنند.
2- تحولات اخیر و تشدید جنگ های داخلی سوریه، بازیگران سیاسی غربی به ویژه آمریکا را در این امید و آرزو قرار داده است که حکومت آتی سوریه گزینه ای نزدیک و متحد به آنها باشد. از آنجا که فارغ از اینکه چه حکومتی در سوریه روی کار باشد بازپسگیری بلندی های جولان بدون شک در سال های آینده نیز از مطالبات اصلی و جدی دولت و ملت سوریه خواهد بود. از این رو قدرت های جهانی نظیر آمریکا علاقه ندارند با این سیاست رژیم اسرائیل که بخاطر نیازهای خودش در حال ماهیگیری از آب گل آلود است، همراهی کنند. چرا که به خوبی می دانند در صورت انجام این اقدام در آینده مورد پرسش دولت و ملت آتی سوریه قرار خواهند گرفت.
*رضا رحیمی /دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی جنوب غرب آسیا/دانشگاه تهران
