آیا ایران در کنار محکومیت آشکار کودتا، نقش مستقیمی در خنثی کردن کودتا داشته است؟
به گزارش دیپلماسی ایرانی محمد جواد ظریف در نخستین ساعات پس از کودتای نافرجام 15 جولای در ترکیه با مولود چاووش اوغلو، همتای ترکیه ای خود که دولتش از خطر یک کودتا رسته بود، تماس گرفت. در همین حال، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، از دیگر مقامات ایرانی بود که با مقام های امنیتی در آنکارا تماس گرفت. در همین حال، قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران و بازوی نظامی منطقه ای ایران، در حال بررسی سناریوهای مختلف احتمالی بود.
یک مقام ایرانی که نمی خواست نامش فاش شود، به المانیتور می گوید: «دیگر بر هیچ کس پوشیده نیست. ظریف، شمخانی و قاسم سلیمانی دستورات مقام های ارشد را اجرا کردند. تمام نظام (جمهوری اسلامی ایران) نگران بود. ترکیه کشور همسایه است. رجب طیب اردوغان و دولت او یکی از متحدان نزدیک ایران هستند. ملت های ما روابط برادرانه محکمی دارند بنابراین حداقل کاری که ما می توانیم انجام دهیم نشان دادن همبستگی خودمان است و این که تلاش کنیم در این موقعیت حساس هر کمکی که نیاز است، انجام دهیم.»
در ساعاتی که کودتای نافرجام در 15 جولای آغاز شد، شورای امنیت ملی ایران برای بررسی تحولات ترکیه تشکیل جلسه داد. در پی این نشست که به ریاست حسن روحانی، رییس جمهوری و شمخانی برگزار شد، تلاش برای کودتا به طور رسمی محکوم شد و به رسانه های محلی گفته شد: «ما از دولت قانونی ترکیه حمایت کرده و مخالف هرگونه کودتایی هستیم، حال این کودتا می خواهد از داخل ترکیه اجرا شده باشد یا با حمایت طرف های خارجی.» شمخانی گفت: «موضع ما منحصر به ترکیه نیست. ما همین موضع را در مورد سوریه هم داریم. رویکرد نسبت به تمام کشورهای منطقه این است که همواره آرای مردم را به دولت های وراثتی، فرقه ای و قبیله ای ترجیح می دهیم و این معنی دموکراسی است.»
یک سیاستمدار ایرانی دیگر که نمی خواهد نامش فاش شود به المانیتور گفته است: «کودتا در ترکیه چیزی نیست که ایران بتواند تحمل کند. درست است که اختلاف نظر هایی بر سر سوریه و گاهی عراق وجود دارد، با این حال واقعیت این است که هیچ مشکل مستقیمی میان ایران و ترکیه وجود ندارد. برعکس، روابط دوجانبه همواره رو به توسعه بوده است. علاوه بر این، ایران مخالف هرگونه تغییری با استفاده از زور است به ویژه این که دولتی به طور دموکراتیک روی کار آمده باشد.» این مقام ایرانی می گوید: «مهمترین مساله این است که کودتای نافرجام اخیر شاید باعث شود که اردوغان درک کند در کشور همسایه، سوریه، چه می گذرد.»
چند مقام ایرانی دیگر از جمله علی اکبر ولایتی، مشاور سیاست خارجی آیت الله خامنه ای، رهبر ایران، نیز در محکومت کودتای نافرجام ترکیه به سوریه نیز اشاره کردند. ولایتی ضمن محکومیت کودتا، گفت که "امیدوار است دولت ترکیه به عقاید و آرای مردم سوریه احترام بگذارد و اجازه دهد که آنان برای سرنوشت خودشان تصمیم بگیرند."
می توان گفت که این یک پیام روشن از جانب ایران به ترکیه در رابطه با سوریه و آینده درگیری های داخلی منطقه بود. مقام های ایران در پنج سال گذشته در موارد بسیاری گفته اند که تلاش کرده اند ترکیه را درگیر حل بحران سوریه (البته از مسیرهای دیپلماتیک) کنند که موفق نبوده است. با این حال مقام های ایرانی رویکرد خود را در این باره تغییر نداده اند. اما چرا ایران تا این حد نگران کودتا در ترکیه است؟
یک مقام ایرانی به المانیتور گفته است: «اگر کودتا موفق می شد، ثبات منطقه به طور جدی به خطر می افتاد. ترکیه یکی از بازیگران مهم منطقه ای است. همچنین این نگرانی وجود دارد که کودتا باعث آغاز جنگ های داخلی در این کشور شود.» این مقام اشاره با اشاره به درگیری های خونین منطقه در پنج سال گذشته می گوید که چنین درگیری هایی در ترکیه می تواند تمام منطقه، اروپا، ایران و حتی قفقاز را به لرزه درآورد. این مقام ایرانی می گوید: «در کنار کشورهای عرب منطقه که همین حالا هم تنش های جدی دارند، مساله قومیت های مختلف در ترکیه هم وجود داشت. هیچ کس فکر کرده که در صورت موفقیت کودتا آنها ممکن بود چه کار کنند؟»
برخی چهره های محافظه کار و خبرنگاران در تهران تحت تاثیر بحران سوریه، به تحولات ترکیه واکنش های متفاوتی نشان دادند. یک سیاستمدار محافظه کار (بدون تمایل به ذکر نامش) به المانیتور گفته است: «با توجه به تحولات ترکیه، روشن است که میان مردم در خیابان ها و حکومت شکافی وجود دارد.»
کسانی که درکشان از تحولات منطقه ای تحت تاثیر جنگ سوریه قرار دارد، فکر می کنند که سقوط اردوغان می توانست تحول مثبتی باشد. نه تنها در ایران که در عراق، سوریه و لبنان نیز افرادی وجود دارند که این طور فکر می کنند. در این راستا، منابع سیاسی در ایران می گویند که "بسیاری در این اردوگاه فکری متعجب شدند وقتی دیدند که دولت ایران پیش از هر دولت دیگری در تمام جهان به کودتا واکنش نشان داد و از دولت مشروع ترکیه حمایت کرد." در این جا مهم است که توجه کنیم چرا ایران امنیت و ثبات ترکیه را به عنوان محوری برای امنیت ملی خود می داند.
با وجود دولت اسلامگرا در آنکارا، روابط دوجانبه ایران و ترکیه در دهه گذشته بهبود یافته و به رغم وجود اختلاف نظر ها در تحولات منطقه ای، زمینه را برای همکاری مشترک دو طرفه هموار کرده است. به عنوان مثال، در زمان اوج تحریم های اقتصادی مرتبط با برنامه های هسته ای ایران، ترکیه در مرزهای شرقی نقش حیاتی در کاهش این فشارها داشت. اردوغان قطعا برای این کمک به ایران هزینه پرداخته است. بنابراین این پرسش مطرح می شود که آیا ایران در کنار محکومیت آشکار کودتا، نقش مستقیمی در خنثی کردن کودتا داشته است؟ به عنوان مثال، آیا به اردوغان برای حفظ سلطنت خود کمک اطلاعاتی کرده است؟
المانیتور این پرسش ها را از یک مقام ایرانی که در ساعات کودتا ارتباط مستقیمی با مقام های ترکیه ای داشته، پرسیده و پاسخ وی بسیار کوتاه بود است: "خیر."
یک مقام ایرانی دیگر میان کودتای موفق علیه دولت محمد مصدق، نخست وزیر ایران در سال 1953 و کودتای اخیر در ترکیه شباهت هایی را می بیند. وی به المانیتور می گوید: «آنچه می دانیم این است که دست های خارجی در کار بوده است. ما مورد مشابه این را داشته ایم. حالا که اردوغان تصمیم گرفته نقش بهتری در منطقه داشته باشد، آنها می خواهند او را به زیر بکشند.»
این مقام ایرانی می گوید: «یک پیام به مقام های امنیتی ترکیه منتقل شد. اینکه "خیابان ها را ترک نکنید. این کودتا ممکن است که چندین موج داشته باشد." این اتفاق در سال 1953 افتاد. زمانی که نخستین کودتا شکست خورد، آنها برای کودتای دیگری آماده بودند و کودتای بعدی موفق بود.»
