بستر دریاچه یکپارچه سفید پوش و نمکی شده و دیگر کمتر نشانی از آب باقی مانده است و هر روز دسته بزرگی از فلامینگوهای بالغ بر فراز آسمان به پرواز درمی‌آیند تا بختگان را با خاطره‌ای تلخ ترک کنند و آخرین گروه فلامینگوهای بالغ نیز روز یکشنبه، آسمان بختگان را ترک کردند. اینجا دیگر نه آبی در کار است نه غذا، و جوجه‌ها نیز نه نای رفتن دارند و نه پای ماندن! در گوشه و کنار دریاچه از سواحل شمالی تا جنوبی، جوجه فلامینگوهای سرگردانی که والدین‌شان آنها را از سرناچاری ترک کرده‌اند و هنوز بسیاری از آنها توان پرواز ندارند در جست‌و‌جوی آب و غذا پراکنده شدند. کانال‌هایی که طی یکماه گذشته توسط مردم روستای بستروم و محیطبانان برای نجات جان جوجه فلامینگوها حفر شده بود و بارقه‌ای از امید را در دل طبیعت دوستان ایجاد کرده بود، حالا دیگر عملاً خالی از آب شده و تلاش مردمی برای نجات جوجه‌ها با شکست مواجه شده است. لاشه جوجه‌های خاکستری در هر گوشه از دریاچه به چشم می‌خورد. تک و توک جوجه‌هایی که می‌توانند پرواز کنند خود را به روستاهای جنوب شوره زار بختگان رسانده‌اند تا از آب برکه‌ها و استخرهای کشاورزی و مزارع استفاده و نفسی تازه کنند اما آنها که در استخرهای کشاورزی تنی به آب زدند تا بلورهای نمکی را از خود بزدایند به دلیل عمق زیاد آب در استخرها جان باختند. در همین حال گروهی دیگر از جوجه‌ها که توان پرواز ندارند با بال و پرهایی که مملو از بلورهای نمکی شده و در حالی که نفس‌های آخرشان را می‌کشند در میانه دریاچه گرفتار شده و گیر افتاده‌اند.
اینجا قتلگاه بختگان است! دریاچه‌ای که زمانی دومین دریاچه پهناور آب شور ایران و دومین زیستگاه تابستان گذرانی و زادآوری فلامینگوها در کشور محسوب می‌شد حالا به مدد سدسازی‌های گسترده و برداشت‌های بی‌رویه آب از سرشاخه‌های رودخانه‌های کر و سیوند برای توسعه برنج کاری و گندم در استان به چنان روزی افتاده که شاید کمتر کسی باور کند اینجا همان بختگان «با آب و بخت» و یکی از زیباترین پارک‌های ملی ایران بوده است. در میانه این شوره‌زار، اما گروهی از دوستداران طبیعت آخرین شانس‌شان را برای نجات جوجه‌ها می‌آزمایند و در حالی که روز به روز شمار تلفات جوجه‌ها ناشی از بی‌آبی و گرسنگی بالا می‌رود اما طبیعت دوستان همچنان امیدوارانه در جست‌و‌جوی راه حلی برای نجات جوجه‌ها هستند.
اهالی روستاها جوجه‌هایی را که موفق شده‌اند با طی مسافت 6 کیلومتری خود را به روستای محمد آباد برسانند زیر شیر آب و داخل حوض‌ها می‌شویند تا از نمک پاک شوند، اما راهکاری برای تغذیه فلامینگوها ندارند، جوجه‌ها ظاهری نحیف و لاغر دارند و هر روز تعدادی از آنها می‌میرند. حالا اما گروه مردمی دیده‌بان استهبان، عملیات نجات بخشی فلامینگوها را با ایجاد چند حوضچه کوچک و خرید و انتقال آب از چاه آب روستای محمد آباد به داخل حوضچه‌ها دنبال می‌کند؛ طرحی که اگرچه اداره کل محیط زیست استان فارس به‌دلیل نبود بودجه و اعتبار 50 تا 60 میلیون تومانی از پذیرشش خودداری کرده اما آنها درصدد هستند با جمع‌آوری کمک‌های مالی طبیعت دوستان و به پشتوانه حمایت روستاییان بتوانند در دوسه روز آینده اجرای آن را آغاز کنند تا شاید بتوانند چند صد جوجه گرفتار در شوره زار را از مرگ نجات دهند. در همین حال تجربه تیم نجات حیات وحش و صندوق نذر طبیعت ایران نیز با صدور فراخوانی همه طبیعت دوستان را برای امدادرسانی به جوجه فلامینگوهای بختگان به مشارکت مالی و فیزیکی در حفر حوضچه‌ها و انتقال آب فراخوانده تا شاید بتوانند در واپسین روزهای تابستان 96، از تکرار تراژدی مرگ فلامینگوها در فارس پیشگیری کنند.
عملیات آبرسانی به فلامینگوها معطل پول و موافقت محیط زیست
رسول حاجی باقری، مسئول گروه دیده‌بان استهبان که در روزهای گذشته با کمک دیگر طبیعت دوستان و اهالی روستای محمد آباد تلاش زیادی برای نجات جوجه فلامینگوها در بستر بختگان انجام داده به «ایران» می‌گوید: روز 27مرداد ماه با یکی دو نفر از دوستان برای سرکشی از وضعیت کانال‌های حفاری شده در شمال بختگان راهی دریاچه شدیم با اینکه راه زیاد بود و باید بیشتر مسیر را به دلیل لجنزار و باتلاقی بودن پیاده می‌رفتیم اما این کار را کردیم و متأسفانه متوجه شدیم که کانال‌هایی که حفر شده به مرور از نمک اشباع شده و آب اینقدر شور شده که برخلاف انتظار ما، فلامینگوها را با مشکل مواجه کرده و حفره‌های تنفسی و بال و پر آنها را از نمک اشباع کرده و مانع تحرک آنها شده است. با کارشناسان اداره کل محیط زیست استان و آقای دکتر کهرم که پرنده شناس هستند و نیز با آقای محمد علی الله قلی که تجربه خوبی در عملیات نجات پرندگان در استان مازندران در سال‌های اخیر داشته مشورت کردیم و به این نتیجه رسیدیم که چون موانع زیادی برای دسترسی به جوجه‌ها در داخل دریاچه وجود دارد لذا بهتر است در همان بستر دریاچه اقدام به حفر 5 حوضچه در ابعاد 10 در 10 متر و به ارتفاع 40 سانتیمتر کنیم به نحوی که این حوضچه‌ها در فاصله 3 تا 4 کیلومتری از سواحل جنوب دریاچه قرار داشته باشند تا جوجه‌هایی که قصد دارند در جست‌و‌جوی آب و غذا از دریاچه خارج شده و به نحو دیگری از بین بروند دراین حوضچه‌ها فرود بیایند. لذا با کمک و همفکری رئیس اداره محیط زیست استهبان که ایشان نیز در این زمینه تجربیات خوبی داشتند طرحی در این خصوص تهیه کردیم و دوشنبه هفته گذشته به شیراز رفتیم تا این طرح را به سرپرست اداره کل محیط زیست استان ارائه کنیم.
او افزود: در جلسه‌ای که با حضور ایشان و کارشناسان استان برگزار شد توضیح دادم که هدف ما خرید آب از نزدیکترین چاه آب روستای محمد آباد به دریاچه و انتقال آب با لوله و پمپاژ به داخل این حوضچه‌ها است و جزییات طرح را کاملاً تشریح کردیم، اینکه آب ابتدا در یک مخزن در ساحل انباشته شده و سپس با لوله به داخل این حوضچه‌ها برود. حتی دلایل‌مان را برای اینکه جنوب دریاچه را برای ساخت این حوضچه‌ها پیشنهاد دادیم مطرح کردیم چون به منابع آب دسترسی نزدیک تری داشت و... حاجی باقری گفت: برای این طرح 107 میلیون تومان برآورد هزینه شده بود که این مبلغ می‌بایست صرف تأمین غذای جوجه‌ها به‌مدت یکماه، خرید لوله، خرید آب و تانکر و هزینه کارگر برای حفاری حوضچه‌ها می‌شد و البته یادآور شدیم که می‌توان با مشارکت مردم و «ان جی او»ها بخشی از این هزینه‌ها را کاهش داد اما متأسفانه حتی طرح را از من نگرفتند و هیچ پرسشی مطرح نکردند و نهایتاً گفتند این طرح قابل اجرا نیست مگر اینکه در مقیاس کوچک اجرا شود.
این فعال محیط زیست خاطرنشان کرد: روز سه‌شنبه و چهار شنبه هفته گذشته یکی از کارشناسان اداره کل به بختگان آمد و با هم منطقه را پایش کرده و حتی از روستاهای اطراف هم دیدن کردیم. حتی استخرهایی که تعدادی از جوجه فلامینگوها به آنجا آمده بودند و بعد همین استخرها باعث مرگ جوجه‌ها شده بود به ایشان نشان دادم. چون فلامینگوها مثل مرغابی‌ها نمی‌توانند روی آب شنا کنند و باید حتماً در آب کم عمق به ارتفاع 30 تا 40 سانتیمتر و نهایتاً نیم متر باشند یعنی به گونه‌ای که کف پاهایشان روی زمین باشد در غیراین صورت دچار خستگی و مرگ می‌شوند که در روزهای اخیر نمونه‌های زیادی از این دست در استخرهای کشاورزی داشتیم بخصوص که جوجه‌ها بعد از فرود آمدن در آب نتوانسته بودند به‌دلیل شیب لبه استخرها از آب خارج شوند و صبح دیدیم همه مرده‌اند. قرار شد گزارش بازدید روز پنجشنبه به مدیر استان ارائه شود و ظاهراً این کار صورت گرفت اما بعد از آن هر پیگیری کردیم به جواب منتهی نشد لذا تصمیم گرفتیم تا بیش از این دیر نشده خودمان دست به کار شویم و با کمک اهالی یک یا دو تا حوضچه موقت برای استقرار جوجه‌ها در بخش جنوبی تالاب ایجاد کنیم و از آب شیرین چاه به آنجا آب برسانیم تا جوجه‌ها بتوانند خودشان را در آن شست‌و‌شو دهند.
ضعف و گرسنگی مفرط جوجه فلامینگوها
محمد‌علی الله‌قلی، کارشناس محیط زیست و عضو تیم نجات حیات وحش به «ایران» می‌گوید: تعداد جوجه‌های گرفتار در بختگان خیلی زیاد است و متأسفانه امکان اینکه بتوانیم داخل دریاچه برویم هم وجود ندارد چون بستر دریاچه تماماً باتلاقی شده و افراد در آن فرو می‌روند از طرفی حتی اگر بتوانیم داخل دریاچه هم برویم تا جوجه‌ها را زنده‌گیری کنیم به دلیل ظریف بودن این حیوان و ضعف شدیدی که در این مدت به دلیل بی‌غذایی به آنها غلبه کرده، امکان زنده‌گیری و حمل‌شان وجود ندارد و از سوی دیگر اصلاً زیستگاه دیگری وجود ندارد که بتوان آنها را در آن رهاسازی کرد چون همه دریاچه‌ها خشک شدند.
الله‌قلی می‌گوید: بنابراین ما فکر کردیم چند تا حوضچه در بستر دریاچه درست کنیم یعنی با بیل خاک را کنار بزنیم تا دور حوضچه به حالت خاکریز شود و بعد کف حوضچه‌ها پلاستیک‌های بزرگ پهن کنیم که بتواند آب را نگه دارد و از طریق لوله، آب شیرین را به اینجا منتقل کنیم و برای اینکه جوجه‌ها مجبور نباشند در جست‌و‌جوی غذا به روستاهای اطراف پراکنده شوند همین جا یک فضایی را ایجاد کنیم که غذایشان را هم از همین جا بخورند. این کارشناس درباره غذای مورد استفاده جوجه‌ها می‌گوید: جوجه‌هایی که توان پرواز داشتند به روستاهای اطراف رفتند و از بچه قورباغه‌های‌ریزی که در برکه‌ها و استخرها بوده تغذیه کردند که همین هم تمام شده اما از طریق یکی از کتاب‌هایی که درمورد فلامینگوهای جهان است متوجه شدیم در شرایط مشابه در دیگر کشورها برای تغذیه فلامینگوهای بزرگ از سوپراستارتر‌هایی که در مرغداری‌ها مصرف می‌شود، برای تغذیه جوجه‌ها استفاده می‌کنند و چون فلامینگوها عموماً وابسته به فیتوپلانکتون، میگوها، سخت پوستان و نرم تنان ریز هستند و در حال حاضر به‌دلیل خشک شدن دریاچه این امکان برای آنها میسر نیست و جوجه‌ها بسیار ضعیف و لاغر و کم وزن شدند، بهتر است ما نیز از همین سوپر استارترها که حاوی مواد پروتئینی است استفاده کنیم. او می‌افزاید: این ماده غذایی به صورت پودر است و قابلیت حل شدن در آب را دارد و می‌توانیم غذا را در جاهای خاصی در داخل همین حوضچه‌ها برای جوجه‌ها به صورت سوپ شده بریزیم تا استفاده کنند تا نهایتاً بعد از دوسه هفته که قابلیت پرواز پیدا کنند بتوانند از بختگان خارج شوند.
الله‌قلی در مورد زمان اجرای طرح تأکید کرد: متأسفانه هنوز محیط زیست استان نظرش را به طور رسمی اعلام نکرده و زمان دارد از دست می‌رود و جوجه‌ها تلف می‌شوند اما ما تصمیم گرفتیم بدون بودجه محیط زیست خودمان با کمک «ان‌جی او»های محلی و روستاییان این طرح را به صورت مقطعی پیاده کنیم و از آنجا که این طرح یک طرح از صفر تا صد مردمی است بعید می‌دانم محیط زیست مانعی برای اجرای آن شود، چون اینجا هیچ یک از ما نه بهره مالی می‌بریم و نه حقوقی می‌گیریم بلکه مجبوریم از وقت و انرژی و پول خودمان هم هزینه کنیم. بنابراین منفعتی نداریم جز شادی ناشی از نجات جوجه‌ها و منطقی نیست که محیط زیست مانع شود. چون زمانی می‌توانند ممانعت کنند که حداقل خودشان پیشنهاد جایگزین و ضرب الاجلی داشته باشند که ندارند. اگر هم بخواهند ممانعتی ایجاد کنند به جرم اینکه مانع از نجات بخشی شدند، می‌توانیم علیه آنها اعلام جرم کنیم. او خاطرنشان می‌کند: در همین دو سه روزه حدود سه میلیون تومان پول جمع کرده‌ایم و شماره حسابی در فضای مجازی اعلام کرده‌ایم تا طبیعت‌دوستان کمک کنند که بتوانیم به موازات حفاری حوضچه‌ها لوله‌های انتقال آب و غذای فلامینگوها را هم خریداری کنیم.
بختگان از پرآبی تا خشکیدگی
دریاچه بختگان که از سال 1348 تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار گرفته با وسعتی بالغ بر 150 هزار هکتار اکنون به پهنه وسیعی از شوره‌زار تبدیل شده است. ساخت سدهای ملاصدرا، درودزن و بالاخره سیوند در سال‌های گذشته و برداشت بی‌رویه آب از سرشاخه‌های رودخانه کر و سیوند که قبلاً به دریاچه می‌ریخت و حفر چاه‌های عمیق در حوضه آبریز بختگان باعث شده تا این دریاچه زیبا به‌طور کامل خشک شود. بر اساس مطالعات صورت گرفته میزان برداشت آب زیرزمینی حوضه بختگان از 259میلیون مترمکعب در سال 1335 به 3میلیارد و 108 میلیون مترمکعب در سال 1385 افزایش یافته در حالی که سطح زیر کشت تنها چیزی حدود دو برابر رشد داشته است! این آمار نشان می‌دهد آنچه امروز در حوضه بختگان اتفاق افتاده بیش از آنکه ناشی از نیاز واقعی به آب بوده باشد حیف و میل آب و تغییر الگوی کشت از محصولات کم آب به محصولات پر آبی چون برنج بوده، به‌طوری که از دو سه دهه قبل ناگهان به جای کاشت حبوبات، کشت برنج در فارس بدعت می‌شود تا جایی که امروز استان فارس سومین تولید‌کننده برنج در کشور است. و در حالی که وزارت جهاد کشاورزی از سه سال پیش تاکنون کشت برنج در 14 استان کشور بجز گیلان و مازندران را ممنوع اعلام کرده اما هر ساله رقمی بیش از 12 برابر آب مصرفی سال 1335 در استان فارس، فقط از زمین تخلیه می‌شود تا صرف توسعه برنج کاری در این استان شود. نتیجه توسعه بیش از 40 هزار هکتار مزارع برنج در منطقه کر و کامفیروز در دو دهه اخیر خشک شدن بیش از 300 هزار هکتار از تالاب‌ها و دریاچه‌ها و دشت‌های این استان است که اکنون باعث شده تا فارس رکورددار کشور در فرونشست زمین باشد. با این حال و با‌وجود مصوبه هیأت دولت درسال 94 برای تأمین حقابه تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور با اولویت بعد از شرب، اما همچنان دریاچه بختگان محروم از هرگونه حقابه است.
درخواست غیر دولتی‌ها از رئیس جمهوری برای تأمین حقابه بختگان
در همین حال جمعی از سازمان‌های مردم‌نهاد استان فارس در نامه‌ای به رئیس جمهوری نسبت به توزیع ناعادلانه آب که منجر به خشک شدن تالاب‌های این استان و عوارض زیست محیطی متعدد شده ابراز نگرانی کردند. امضا‌کنندگان این نامه که از 18تشکل زیست محیطی استان بودند در این نامه یادآور شدند: تالاب‌های بین‌المللی طشک، کمجان و بختگان به‌عنوان سومین پهنه تالابی داخل کشور از رودخانه کر تغذیه و آبگیری می‌شدند که سال‌هاست در حسرت حقابه هزاران ساله با خشکی و زوال دست و پنجه نرم می‌کنند و زیستمندان این تالاب‌ها قربانی سدسازی افراطی و اشتباهات و خطای محاسباتی متولیان وقت امور‌آب شده است. تا جایی که اخیراً شاهد گرفتار شدن هزاران جوجه فلامینگو در بستر نمکی دریاچه هستیم که عملاً قادر به پرواز نیستند. سازمان‌های مردم‌نهاد تأکید کردند: آسیب‌های جبران‌ناپذیر و غیرقابل انکار و وضعیت نابسامان فعلی مستلزم عزم جدی مسئولان و عنایت ویژه حضرتعالی در تشکیل کارگروه ویژه و ستاد احیای تالاب‌های فوق خواهد بود تا کام خشک تالاب‌ها و رنج این مردم سیراب و گوارا شود.
گزارش از: مژگان جمشیدی
این گزارش نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
