فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)
ارث زن و شوهر
١ – اگر وارث شهید، همسر و پدر او باشد
سؤال: اخوى این جانب، دوازده سال قبل در جنگ، مفقودالاثر گردیده و در آن زمان مشخص نبود که شهید است یا اسیر و اکنون پس از دوازده سال، شهادت او مسلّم و محرز شده است. این شهید همسر داشته، امّا فرزند ندارد، استدعا دارد به سؤالات ذیل پاسخ فرمایید:
الف) حقوق این شهید در طول این دوازده سال به طور کامل و یک جا توسط همسر او گرفته و خرج شده است، آیا تمام این حقوق از او بوده است یا این که چیزى از آن به عنوان ارث به پدر و مادر و برادر و خواهر آن شهید مى رسد؟
ب) اکنون که شهادت او مسلّم شده است مقدارى پول به عنوان پول خون یا غرامت، توسط اداره اى که آن شهید در آن کار مى کرده داده مى شود، این پول متعلّق به چه کسى است؟
ج) با توجّه به این که وى در سال 61 شهید شده و خبر شهادتش در سال 73 آمده است و از طرفى پدر آن شهید در سال 66 مرحوم شده، آیا پدر شهید از شهید ارث مى برد یا شهید از پدر خود ارث مى برد؟
د) دو سال قبل از آن که شهادت آن شهید محرز شود، همسر او از بنیاد شهید تقاضاى طلاق نموده و رئیس بنیاد شهید طبق ضوابطى او را طلاق شرعى داده است، آیا این همسر از آن شهید ارث مى برد و آیا از پول خون ارث مى برد یا نه؟ و آیا در مدّت این دو سال حق داشته است که حقوق شهید را بگیرد و خرج کند؟
جواب: الف) حقوق او متعلّق به همسر او بوده است
ب) متعلّق به همه ورثه است، مگر این که آن اداره مصرف خاصّى براى آن تعیین کند.
ج) پدر از اموال او ارث مى برد ولى از پولى که دولت داده ارث نمى برد.
د) چنانچه دولت با علم به طلاق او پول و حقوق به او مى داده جایز است بگیرد امّا اگر به شرط عدم طلاق حقوق مى داده، گرفتن پول مزبور براى او جایز نبوده است ولى به هر حال از اموال شهید ارث مى برد و همچنین از پول خون
٢ – دلیل فقهی ارث بردن زوجه از قیمت اعیانی بناها
سؤال: با توجّه به این که در کتب تفسیر، آیه 12 سوره نساء را به طور مطلق تفسیر کرده اند، دلیل فقهى ارث بردن زوجه از قیمت هوایى بناها و درختان چیست؟
جواب: دلیل این مسأله روایاتى است که از معصومین(علیهم السلام) رسیده، که آیات را تخصیص مى زند، و تخصیص آیات ارث منحصر به این مورد نیست، بلکه این مطلب در موارد متعدّد در فقه شیعه و اهل سنّت دیده مى شود. براى آگاهى بیشتر به جواهر الکلام جلد 39 مراجعه کنید.
٣ – همزمان بودن مرگ زوجین
سؤال: اگر زوجین در سانحه گازگرفتگی فوت کنند و تقدم و تاخر و همزمانی مرگ آنها مشخص نشود در فرضی که هر کدام دارای ابوین باشند تقسیم ارث آنها چگونه است؟
جواب: ابتدا فرض می کنیم که زوج، اول فوت کرده و اموال وی را بین ورثه اش از جمله همسرش تقسیم می کنیم و سهم همسرش به ورثه وی می رسد، سپس فرض می کنیم زوجه، اول فوت نموده و اموال وی را بین ورثه اش از جمله شوهرش تقسیم می کنیم و سهم شوهر به ورثه وی منتقل می شود.
٤ – نحوه تقسیم مهریه زن فوت شده بین وراث
سؤال: لطفا بفرمایید که مهریه زن فوت شده به چه شکل است هم در فرض نزدیکی و هم عدم نزدیکی ؟
جواب: در صورت فوت زوجه، زوج در هر حال باید تمام مهریه را به ورثه وی پرداخت کند حتی اگر آمیزشی صورت نگرفته باشد ولی نیمی از مهریه (در صورتیکه زوجه فرزندی نداشته باشد) به عنوان ارث به شوهر می رسد.
٥ – ارث بردن زوجه از چاه، قنات و آب جاری
سؤال: آیا همسر از چاه عمیق، قنات، آب جارى ارث مى برد؟
جواب: در صورتى که آب در زمین مباح جریان دارد، مانند آب نهرهاى بزرگ، زن از عین آن ارث مى برد، و اگر فرضاً شوهر وى در هفته دو ساعت آب را مالک بوده، باید یک چهارم یا یک هشتم آن را به زن بدهند. و اگر در زمینِ ملکىِ آن مرد، قنات یا چاه آب وجود دارد، زن از عین آن ارث نمى برد، ولى باید چاه و وسائل آن قنات را قیمت کنند، و سهم زن را از قیمت آن بپردازند.
٦ – مطالبه مهریه زن فوت شده توسط وراث
سؤال: چنان چه مهریّه خانمى سفر حجّ بوده، و آن خانم قبل از تشرّف به حجّ، فوت نماید، آیا ورثه وى مى توانند مهریّه را مطالبه کنند؟ نحوه تقسیم یک سفر حجّ، بین چند وارث چگونه خواهد بود؟
جواب: آرى مى توانند مطالبه کنند، و هزینه یک حجّ به هنگام فوت آن مرحومه را از شوهر او مى گیرند، و مانند سایر اموال زن بین همه ورثه تقسیم مى کنند.
٧ – اگر وارث، پدر و مادر و زوجه باشد
سؤال: شخص متوفّى پدر و مادر و زوجه غیر مدخوله دارد، نحوه تقسیم ارث را بیان فرمایید؟
جواب: زوجه یک چهارم مى برد و باقیمانده سه قسمت مى شود دو قسمت رابه پدر مى دهند یک قسمت را به مادر واگر میّت حداقل دو برادر یا چهار خواهر یا یک برادر و دو خواهر داشته باشد (در صورتى که پدر آنان با پدر میّت یکى باشد) باقیمانده، شش قسمت مى شود یک قسمت، به مادر و پنج قسمت به پدر مى رسد.
٨ – ارث پسر برای مادر مطلقه
سؤال: زنى بیست و پنج سال پیش از شوهرش طلاق گرفته و از آن شوهر یک پسر و یک دختر دارد و مرد زن دیگرى اختیار کرده که از او نیز دخترى دارد و او را نیز بیست سال پیش طلاق داده است و زن سوّمى اختیار کرده است. پدر و پسرش در اثر واژگون شدن ماشین، فوت نموده اند و تقدّم و تأخر فوت هیچ کدام معلوم نیست و زن طلاق گیرنده ادّعا مى نماید پسرش که هیچ گونه مالى ندارد و با پدرش زندگى مى کرد و مجرّد بوده، باید از پدر ارث برده و ارث پسرش به او برسد، آیا به او ارث مى رسد (توضیح این که پدر داراى ورثه هاى زیر مى باشد: دو دختر، مادرش و زنى که در حال حاضر در خانه اوست)؟
جواب: ارث آن مرد به دو دختر و پسرى که تصادف کرده و همسر و مادرش مى رسد، یک هشتم آن به همسر و یک ششم آن به مادر و بقیّه 4 سهم مى شود، دو سهم،از آن پسرى است که تصادف کرده و از طریق او به مادرش مى رسد (در صورتى که وارثش فقط مادر بوده باشد) و به هریک از دختران یک سهم مى رسد.
٩ – مقدار ارث شوهری که فرزند دارد
سؤال: اگر زن و شوهر فرزند داشته باشند و زن بمیرد شوهرش چه قدر ارث می برد؟
جواب: یک چهارم از دارایی های زن به شوهر می رسد.
١٠ – تصویب قانون سهم الارث زن از زمین
سؤال: مقدمتا به استحضار می رساند که قبل از عید، قانونی در مجلس به تصویب رسیده است که در آن برای زن، نیز سهم الارث از زمین منظور گردیده است و تا جائی که بنده اطلاع دارم، این قانون به شورای نگهبان ارسال شده ولی چون تا موعد مقرر جوابی از شورای نگهبان دریافت نشده است به صورت مصوب در آمده و به تازگی بصورت بخشنامه به سازمانهای ذیربط ارسال شده است.
حال با توجه به اینکه این موضوع، با نظر آیت اله مکارم واحتمالا با نظر جمیع مراجع تقلید مغایر است و ما نیز مبتلا به این موضوع هستیم، چه باید بکنیم؟ پدر زن بر اساس قانون ابلاغ شده، مدعی سهم الارث از زمین است و ما فرزندان به استناد رساله منکر آن هستیم ولی دستمان به جائی بند نیست. آیا مراجع محترم تقلید قصد اعتراض به این قانون و لغو آن را ندارند؟ اگر جواب مثبت است بفرمائید تا ما مراحل تقسیم ارث را به تعویق بیندازیم.
جواب: این قانون به نظر مشهور علمای احیاء و اموات بر خلاف شرع است و شورای نگهبان نیز با آن مخالف بودند ولی به جهاتی سکوت کردند
١١ – تصویب قانون سهم الارث زن از زمین
سؤال: مقدمتا به استحضار می رساند که قبل از عید، قانونی در مجلس به تصویب رسیده است که در آن برای زن، نیز سهم الارث از زمین منظور گردیده است و تا جائی که بنده اطلاع دارم، این قانون به شورای نگهبان ارسال شده ولی چون تا موعد مقرر جوابی از شورای نگهبان دریافت نشده است به صورت مصوب در آمده و به تازگی بصورت بخشنامه به سازمانهای ذیربط ارسال شده است.
حال با توجه به اینکه این موضوع، با نظر آیت اله مکارم واحتمالا با نظر جمیع مراجع تقلید مغایر است و ما نیز مبتلا به این موضوع هستیم، چه باید بکنیم؟ پدر زن بر اساس قانون ابلاغ شده، مدعی سهم الارث از زمین است و ما فرزندان به استناد رساله منکر آن هستیم ولی دستمان به جائی بند نیست. آیا مراجع محترم تقلید قصد اعتراض به این قانون و لغو آن را ندارند؟ اگر جواب مثبت است بفرمائید تا ما مراحل تقسیم ارث را به تعویق بیندازیم.
جواب: این قانون به نظر مشهور علمای احیاء و اموات بر خلاف شرع است و شورای نگهبان نیز با آن مخالف بودند ولی به جهاتی سکوت کردند.
١٢ – شرط اسقاط حق ارث زوجه در عقد
سؤال: اگر شخصى در عقد دائم به زوجه بگوید به شرطى با تو عقد مىکنم که حقّ ارث خود را بعد از مرگ من اسقاط کنى، آیا این شرط جایز است؟
جواب: جایز نیست، زیرا اسقاط ما لم یجب است.
١٣ – شرط عدم توارث در عقد
سؤال: اگر در عقد دائم شرط کند که ارث نبرد چه حکمى دارد؟
جواب: در اینجا اسقاط ما لم یجب نیست، بلکه شرط عدم توارث است و این شرط نیز خلاف مقتضاى عقد است و مشروع نیست.
١٤ – ارث زن در آپارتمانی که زمین آن مشاع است
سؤال: زن در زمین ارث نمی برد، حال حکم این قضیه در آپارتمان مسکونی (با توجه به اینکه زمین آپارتمان به صورت مشاع بین مالکین می باشد و هیچکدام از مالکین واحد های آپارتمانی نمی توانند ادعای مالکیت بر روی قسمت مشخصی از زمین را داشته باشند چیست؟
جواب: در اینگونه موارد مالکان آپارتمان در زمین مزبور به طور مشاع شریکند و زن از اعیانی یعنی ساختنان آپارتمان ارث می برد.
١٥ – اگر وارث، شوهر، پدر و مادر و یک دختر باشد
سؤال: آقاى احمد با خانمى به نام فاطمه ازدواج دائم کرد و مهریّه یک میلیون تومان تعیین شد که مبلغ دویست هزار تومان آن نقداً پرداخت شد و براى باقیمانده چکى به مبلغ هشتصد هزار تومان توسّط احمد در وجه فاطمه نوشته شد و آن چک به طور امانت تحت شرایطى نزد این جانب است. آن خانم پس از چندى فوت کرد و آن مرحومه از شوهر اوّل خود که هم اکنون زنده است یک دختر دارد که با پدرش زندگى مى کند. پدر مرحومه پیشنهاد کرده که چک آقاى احمد که در وجه مرحومه است به خود ایشان مسترد شود لازم به تذکّر است که پدر و مادر مرحومه زنده اند و مرحومه تعدادى خواهر و برادر نیز دارد، با توجّه به این مقدمه به سؤالات زیر پاسخ دهید:
الف) وارثین این مرحومه چه کسانى هستند؟
ب) از این چک سهم آن دختر مرحومه که هم اکنون با پدر مرحومه زندگى مى کند چقدر است؟
ج) آیا شرعاً مى توانم چک را به پدر آن مرحومه بدهم که ایشان به همسر آن مرحومه ببخشد؟
د) از نظر شرعى تکلیف بنده با در اختیار داشتن چک و شرایطى که آنها نوشته اند و داور بودن من چیست؟
جواب: الف) وارث او پدر و مادر و آن یک دختر است (در صورتى که بچه دیگرى از آن زن وجود نداشته باشد) و همچنین همسر او، همسرش یک چهارم مال او را به ارث مى برد و باقیمانده به صورت زیر تقسیم مى شود. پدر و مادر هرکدام یک پنجم را مى برند و آن دختر سه پنجم را مى برد.
ب و ج) وجه آن چک متعلّق به همه ورثه است و پدر تنها مى تواند حقّ خود را ببخشد و شما نمى توانید چک را در اختیار فرد خاصّى بگذارید، باید در اختیار همه قرار دهید.
د) شما باید به همه ورثه خبر دهید تا تکلیف چک را روشن کنند.
١٦ – اگر وارث پدر و مادر زوجه باشد
سؤال: شخص متوفّى پدر و مادر و زوجه غیر مدخوله دارد، نحوه تقسیم ارث را بیان فرمایید؟
جواب: زوجه یک چهارم مى برد و باقیمانده سه قسمت مى شود دو قسمت رابه پدر مى دهند یک قسمت را به مادر واگر میّت حداقل دو برادر یا چهار خواهر یا یک برادر و دو خواهر داشته باشد (در صورتى که پدر آنان با پدر میّت یکى باشد) باقیمانده، شش قسمت مى شود یک قسمت، به مادر و پنج قسمت به پدر مى رسد.
١٧ – سهم ارث همسر شهید از مبالغ دولتی
سؤال: شخصى با کامیون خود به جبهه رفته، هم خودش شهید شده و هم کامیون او نابود گردیده است، سپس دولت عوض کامیون را به خانواده شهید داده است، آیا همسر شهید مى تواند سهم الارث خود را از آن ادعا کند؟
جواب: اگر آوردن کامیون به جبهه به امر دولت بوده یابه ضمانت او (هرچند ضمانت جنبه عام داشته باشد نه در خصوص این شخص) همسر شهید یک هشتم از کامیون را به ارث مى برد و اگر شخص مزبوربا میل خود و بدون امر و ضمانت دولت اقدام به چنین کارى کرده،باید از مسؤولین ذى ربط پرسید که هدف آنها تنها کمک کردن به فرزند شهید بوده یا همسر او را هم شامل مى شود و نیز باید سؤال کرد که آیا این هدیه به نسبت سهم الارث است یا بیشتر و کمتر؟
١٨ – اگر وارث فقط همسر باشد
سؤال: چگونگى ارث زن و شوهر را از همدیگر در صورتى که وارث دیگرى نباشد، بیان فرمایید؟
جواب: هرگاه زوج یا زوجه از دنیا برود و وارث دیگرى نباشد، اگر زوجه از دنیا برود تمام مال از آن زوج است و اگر زوج از دنیا برود یک چهارم مال از آن زوجه و بقیه به امام(علیه السلام) تعلّق مى گیرد.
١٩ – ارث زن اگر مرد فرزندی نداشته باشد
سؤال: زن اوّل زید در وقت وضع حمل مرده و بچّه او هم به فاصله کمى از دنیا رفته است. بعد از یک سال دختر یکى از اقوام را گرفته است و بیست سال هم زندگى نموده اند و از این زن دوّم اصلا اولاد ندارد و فعلا شوهر مرده است، ارث زن چگونه است؟
جواب: هرگاه شوهر هیچ فرزندى در زمان مرگ نداشته باشد یک چهارم اموال او به همسرش مى رسد (غیر از زمین) بقیّه متعلّق به ورثه دیگر است.
٢٠ – ارث زن از آب قنات و چاه
سؤال: آیا زن، از آب قنات یا چاه ارث مى برد؟
جواب:فقط از آن مقدار آبى که درحال مرگ شوهر در آن موجود است ارث مى برد.
٢١ – ارث بردن مرد از مهریه زوجه خود
سؤال: آیا مهریه زن جزء ترکه اوست و اگر جزء ترکه اوست آیا شوهر مى تواند به نسبت سهم الارث خود از آن، کسر و مانده مهریه را به سایر ورثه زن (زوجه خود) پرداخت نماید؟
جواب: آرى جزء ترکه اوست و مانند سایر اموال تقسیم مى شود.
.
٢٢ – شرط هبه ارث به دیگری هنگام عقد ازدواج
سؤال: آیا در ازدواج دائم، مرد مى تواند ضمن عقد با همسرش شرط کند که اگر زن وارث مرد واقع شد، ارث خودش را به فرزند آن مرد که از زوجه مرحومه او باقى مانده است ببخشد و هبه کند؟
جواب: با توجّه به این که این شرط کاملا مبهم است خالى از اشکال نیست.
٢٣ – ارث زن از دیه خون شوهر
سؤال: آیا زوجه از پولى که عوض دیه خون شوهر گرفته حقّى دارد و چه مقدار؟
جواب: آرى، از آن مانند سایر اموال ارث مى برد.
٢٤ – ارث زن دوم از اموال میت
سؤال: شوهر اینجانب فاطمه در سال 63 فوت کرده است با توجه به این که من زن دوم ایشان بودم و عقد اینجانب به صورت دائم بوده، فرزندانش دو سال بعد از فوت ایشان اموال وی را تقسیم کرده اند و به هیچ وجه حقّ مرا نداده اند، اموال آن مرحوم به شرح زیر می باشد: 1_ باغات پسته 2_ سه واحد منزل مسکونی که سند آنها به نام آن مرحوم است .3_ تراکتور با تمام وسایل 4_ چاه و پمپ و ساختمان موتور خانه و امتیاز آب و برق و پروانه چاه. 5_ اموال منقول و وسایل خانه. با توجه به مطالب فوق الذکر لطفاً به سئوالات زیر جواب دهید:1ـ باغات پسته 2ـ سه واحد منزل مسکونى که سند آنها به نام آن مرحوم است. 3ـ تراکتور با تمام وسایل 4ـ چاه و پمپ و ساختمان موتورخانه و امتیاز آب و برق و پروانه چاه. 5ـ اموال منقول و وسایل خانه. با توجّه به مطالب فوق الذّکر لطفاً به سؤالات زیر جواب دهید:
الف) آیا بنده از این اعیانى حقّى دارم و اگر دارم به چه صورت مى باشد؟
ب) با توجّه به این که در طول 13 سال ارثیه مرا نداده اند، آیا درآمد این چند سال به من تعلّق مى گیرد؟
ج) آیا در دادن ارثیه، قیمت روز پرداخت ملاک مى باشد یا قیمت روز مرگ میّت و اگر قیمت روز مرگ میّت ملاک است، آیا تورّم این چند سال محاسبه مى شود؟
جواب: الف) یک هشتم از قیمت اعیانى و یک هشتم اموال منقول به هر دو زن مى رسد که به طور مساوى میانشان تقسیم مى گردد.
ب) نسبت به درآمد اموال منقول باید منافع این مدّت را بپردازند و احتیاط آن است که نسبت به اعیانى نیز همین کار را بکنند.
ج) قیمت یوم الادا ملاک است.
٢٥ – ارث زن و شوهری که عقدشان صحیح نبوده
سؤال: در صورتى که وکیل صیغه عقد را اشتباه خوانده باشد، آیا فرزندان از این مرد و زن ارث مى برند؟ آیا خود مرد و زن از همدیگر و از فرزندان در صورت فوت ارث مى برند؟
جواب: بچّه ها از پدر و مادر و مادر از بچّه ها ارث مى برند ولى زن و شوهر از یکدیگر ارث نمى برند.
٢٦ – ارث زن در صورت فوت همزمان شوهر و فرزندان
سؤال: یک نفر با سه بچه اش در یک شب، در اثر گازگرفتگى زغال فوت کرده اند و معلوم نیست کدام مقدّم و کدام مؤخّر فوت کرده اند، قابل توجّه این که بچه ها مالى ندارند و وارث پدر فعلا یک زن و پدر و مادر او مى باشند، کیفیّت تقسیم ارث را بیان فرمایید؟
جواب: سهم فرزندان از مال پدر برداشته مى شود و به ورثه آنها مى رسد و بقیّه به باقى ورثه پدر مى رسد.
٢٧ – ادعای زوجه بر دائمی بودن عقد پس از فوت زوج
سؤال: شوهر زنى سه سال و نیم قبل فوت کرده، و از آن تاریخ تاکنون ادّعایى در مورد دائمى بودن عقد ازدواج نداشته، بلکه قرائنى هم بر موقّت بودن ازدواج ایشان وجود دارد. اخیراً مدّعى دائمى بودن ازدواج خود با آن مرحوم شده است، ولى همسر اوّل و دائمى مرحوم منکر دائمى بودن رابطه زوجیّت مدّعى است. اگر قرار باشد که صحّت و سقم موضوع با سوگند شرعى اثبات شود، قسم را باید همسر موقّت که مدّعى دائمى بودن است یاد کند، یا قسم متوجّه همسر دائمى است که منکر ادّعاى مدّعى است؟
جواب: همسر مدعیّه باید براى اثبات ادّعاى خود بیّنه شرعیّه اقامه کند، و قسم کافى نیست، و منکر باید سوگند یاد کند که او همسر دائمى نیست.
٢٨ – پرداخت مهریه به ورثه زن
سؤال: با سلام با علم به اینکه مهریه زن برعهده مرداست وبعنوان دین به همسرش باید پرداخت شود -اگرهمسرشخصی فوت کند و در دوران زندگی همسر مهریه را به شوهر نبخشیده باشد آیا ورثه زن ( از قبیل پدر و مادر و فرزندان ) می توانند مطالبه مهریه را از مرد بکنند؟
جواب: آری می توانند مهریه را مطالبه کنند ولی اگر زن فرزندی نداشته باشد نصف آن مهریه به شوهر می رسد و اگر داشته باشد یک چهارم
