پیشنهاد کاربردی ـ تاریخی به دولت های اروپایی در خصوص INSTEX

بری آیکنبری، استاد اقتصاد دانشگاه کالیفرنیا، برکلی و مشاور سابق صندوق بین المللی پول در یادداشتی در نشریه پراجکت سیندیکیت، پیشنهاد جالب توجهی به کشورهای اروپایی درباره عملیاتی کردن سازوکار جدید INSTEX در معاملات با ایران داده است.

وی در یادداشت خود نوشته است: خروج یک‌جانبه دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا از معاهده هسته ای سال 2015 ایران - که رسما به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک شناخته می شود ـ اروپا را در یک تعهد سخت قرار داده است. دولت های اتحادیه اروپا همچنان متعهد به تعامل اقتصادی با ایران هستند که به عنوان راهی برای تشویق به ادامه تعهد به برجام در نظر گرفته می شود که تنها به معنی فراهم آوردن کمک های بشردوستانه نیست و همچنین تعامل اقتصادی با کالاهای دیگر را نیز شامل می شود. با این حال، شرکت هایی که این صادرات را عرضه می کنند، در معرض تحریم های دولت ترامپ هستند.

به همین دلیل، بانک های اروپایی، تمایلی به ارائه یورو برای تأمین مالی تجارت با ایران ندارند. و از سوی دیگر، بانک های آمریکایی از ارائه دلار ممنوع هستند. به طور خلاصه، این محدودیت ها مانع بزرگی برای تعامل با ایران است.

در پاسخ، فرانسه، آلمان و انگلیس، سه امضاکننده اروپایی معاهده هسته ای، مکانیسمی برای تجارت با ایران مستقل از ایالات متحده ایجاد کرده اند. این مکانیسم، ابزار حمایت از مبادلات تجاری یا Instex، در فرانسه ثبت شده و فعالیت ها را به هیأت نظارت دیپلمات های سه کشور گزارش می دهد.

بیشتر بخوانید

• در مورد اتحادیه اروپا چه می دانید؟
• اینستکس چیست و برای ایران چه اهمیتی دارد؟

اما در همان ماهی که این ساز و کار تأسیس شد، Instex هیچ تجارتی با ایران را تأمین مالی نکرده است. فقط یک کارمند دارد که مدیر سابق کامرزبانک «پر فیشر» است و اطلاعات کمتری نسبت به سردرگمی در مورد چگونگی کارکرد آن وجود دارد.

خوشبختانه برای این ابتکار از قبل یک سابقه وجود دارد: اتحادیه پرداخت های اروپا (EPU) که بین سال های 1950 و 1958 فعالیت می کرد.

به دنبال جنگ جهانی دوم، به دلیل مشکلات مالی این قاره اروپا، ارزهای اروپایی نمی توانست به دلار تبدیل و یا به ارزهای یک دیگر مبادله شود. در نتیجه این ارزها نمی توانست برای تأمین مالی و یا حل و فصل تراکنش های بین المللی مورد استفاده قرار گیرد. در آن زمان جایگزینی هم وجود نداشت. به طور خاص، کشورهای اروپایی کمی طلا و اندکی دلار داشتند که با آن پرداخت های بین المللی را انجام می دادند.

به منظور تجارت، کشورهای اروپایی مجبور به تکیه بر توافقنامه های دو جانبه شدند. آنها مجبور بودند تجارت خود را کشور به کشور متوازن کنند و اساسا تراکنش های مالی خود را به مبادله پایاپای تنزل دهند. اگر نگاهی منصفانه داشته باشیم، این یک روش کارآمد برای بازسازی سیستم تجارت و پرداخت قاره نبود.

تا سال 1950، روشن شد که این مشکلات، بازسازی اقتصاد اروپا را متوقف و 18 دولت اروپایی را مجبور به ایجاد EPU کرده است. این سازمان جدید، کسری بودجه و مازاد تجاری اعضای خود را مشترک کرد و اروپا توانست با جبران کسری موازنه تجاری یک کشور با یک شریک تجاری، به واسطه مازاد تجاری که با دیگر شریکان داشت، مشکل تجارت خود را به شکلی چند جانبه حل کند بدون اینکه نیازی به مبادله ارزهای اروپایی داشته باشد.

قیاس این ساز و کار با Instex یک قیاس سرراست است. ایران در این مکانیزم قادر خواهد بود که کسری تراز تجاری خود با یکسری از کشورهای اروپایی را از طریق مازاد تراز تجاری با دیگر کشورهای اروپایی جبران کند و همچنین بدون استفاده از اعتبارات دلاری و بدون نیاز به پرداخت از طریق سوییفت، جامعه جهانی ارتباطات مالی بین المللی که معاملات بین مرزی متعارف مالی از طریق آن انجام می شود و با تحریم های آمریکا تهدید شده است، تراکنش های مالی خود را انجام دهد.

علاوه بر این، EPU معادل 600 میلیون دلار برای اعطای وام به اعضای خود که موقتا دچار کسری تراز تجاری بودند اختصاص داد. هیأت مدیره EPU به صراحت نگران بود که این اعتبارات پرداخت نشود. هنگامی که آلمان غربی در سال 1950 نشانه هایی مبنی بر خالی بودن ذخایر ارزی خود را بروز داد، هیأت مدیره، یک گروه کوچک از کارشناسان را برای تشخیص مشکل به کار انداخت. این گروه پیشنهاد افزایش نرخ بهره بانک مرکزی آلمان، ذخایر بیشتر رزرو بانک های تجاری و افزایش سقف اعتبار را پیشنهاد کرد. با پذیرش این اقدامات محدود کننده پولی، تجارت آلمان دوباره به تعادل برگشت. EPU برای زنده ماندن مبارزه کرد.

باز هم، دلالت ها برای Instex روشن هستند. هیچ دلیلی وجود ندارد که منتظر آن باشیم که دقیقه به دقیقه تراز تجارت بین ایران و اروپا متوازن شود. باید اعتباراتی برای جبران زیان شرکت هایی که کالا به ایران صادر می کنند، در زمانی که ایران بیشتر از اروپا واردات دارد تا صادرات، اختصاص داد. همچنین باید سیستم نظارت و تنظیم سیاست را برای اطمینان از بازپرداخت سریع این اعتبارات داشته باشیم.

پیش از سال 1950، دولت ایالات متحده به شدت با ایجاد EPU مخالفت کرد، همانطور که اکنون به طور جدی با Instex مخالف است. نگرانی آمریکا در آن زمان ایجاد تبعیض بود: آمریکا می ترسید کشورهای اروپایی، واردات کالا از یکدیگر را ساده تر بیابند و بدون دلار، همچنان از واردات از آمریکا خودداری کنند. علاوه بر این، مقامات آمریكا نگران آن بودند كه EPU تكثیر شده و فعالیت صندوق بین المللی پول که به تازگی ایجاد شده بود را تحت الشعاع قرار دهد.

با این حال، در این نقطه، این دو روایت کاملا متفاوت است. با ظهور جنگ سرد، رئیس جمهور هری ترومن و کنگره ایالات متحده فوریت بازسازی اروپا را به رسمیت شناختند. برای این منظور، آنها مجوز استفاده از 350 میلیون دلاری EPU از صندوق مارشال را صادر کردند.

این بار، ایالات متحده قرار نیست به اروپا با پروژه جنگ سرد جدید یا حل و فصل تجارت خود کمکی بکند. اما در مقایسه با سال های 1950، اکنون دولت های اروپایی خود قادر به راه اندازی این نوع مکانیسم به تنهایی هستند. آنها پول لازم برای این کار را دارند. می توانند مسأله را مدیریت کنند. تاریخ راهنمایی خوبی در مورد نحوه انجام این کار ارائه می دهد.