میراث بنیانگذار صفویه در سرزمین آناتولی

«شاه اسماعیل» بنیانگذار پادشاهی صفویه در 25 رجب سال 892 هجری قمری /866 هجری شمســـی، به‌دنیــــا آمد.(1) او در ادامه تلاش‌های پدرش «شیـــخ حیـــــــدر» طریقت درویشی را با حکومت روحانی درآمیخت. بعد از کشته شدن برادرانش «سلطان علی پادشاه» و «ابراهیم» مریدان طریقت صفوی برای جنگ در رکاب او گردآمدند.(2) شاه اسماعیل مدت پنج سال تحت حمایت «کارکیا میرزا علی» حاکم لاهیجان، قرآن و زبان‌های فارسی و عربی را از «شمس‌الدین لاهیجی» آموخت.(3) وقوع جنگ میان «رستم بیگ» و «احمد بیگ آق قویونلو» به او فرصت داد تا اهداف خود را علنی دنبال کند. کارکیا میرزا علی، اسباب سفر او را فراهم نمود و اسماعیل با هفت نفر از اهل اختصاص به‌نام‌های «حسین بیگ لله»، «دده بیگ تالش»، «خادم بیگ خلیفه»، «رستم بیگ قرامانی»، «بیرام بیگ قرامانی»، «الیاس بیگ ایغوت اوغلی» و «قراپیری بیگ قاجار» از راه دیلمان رهسپار طارم شد.(4) زمانی که به اردبیل پا گذارد، «علی بیگ جاگیرلو» حاکم آنجا او را با تهدید بیرون راند. سپس به دعوت حاکم تالش، «محمد سلطان تالش» در ارجوان نزدیکی آستارا اردو زد. دربارِ «آق قویونلو» و «فرخ یسار شروانشاه» با پیشنهاد پول و مقام به محمد سلطان تالش، سعی کردند تا اسماعیل را به آنان تحویل دهد، اما محمد سلطان تالش، جملگی پیشنهاد‌ها را رد کرد. به سبب همراهان اندک شاه اسماعیل، پیروان طریقت صفوی از آسیای صغیر(ترکیه کنونی) فراخوانده شدند. بدین ترتیب «قراچه الیاس» از آسیای صغیر به کمک اسماعیل آمد.(5) براساس گزارش کتاب جهانگشای خاقان، زمانی که شاه اسماعیل در ارزنجان (شهری در شرق ترکیه واقع در 380 کیلومتری غرب مرز بازرگان) بود، هفت هزار نفر از ایلات شاملو، استاجلو، روملو، تکلو، ذوالقدر، افشار، قاجار و ورساق به او پیوستند. (6) به نظر می‌آید پیوند و ارتباط شاه اسماعیل با محبان اهل بیت پیغمبر(ص) که تحت عنوان جنبش قزلباش در آسیای صغیر فعالیت داشتند، از زمان نخستین تکاپوهای نظامی اش برقرار شده است.

شاه اسماعیل به‌عنوان پادشاه ایران تا 19رجب سال 930 هجری قمری/2 خرداد 903 که از دنیا رفت، دوره زمانی بسیار کوتاهی را در تاریخ ایران و سایر کشور‌های همسایه به خود اختصاص داده است، ولی در کشور ترکیه جریان‌ها و موضع‌گیری‌های ایدئولوژیک و قومی درباره شاه اسماعیل شکل گرفته‌اند و جملگی اعم از مثبت یا منفی نشان می‌دهند که مرگ شاه اسماعیل پایانی در این دنیا برایش نیست.

در ترکیه احزاب زیادی حضور دارند که به ترتیب حزب عدالت و توسعه، حزب جمهوری خلق، حزب دموکراتیک خلق‌ها و حزب حرکت ملی اکثریت کرسی‌های مجلس را به خود اختصاص داده‌اند.‌(7) حزب عدالت و توسعه از سال 2002 میلادی (1381) تاکنون، بر ترکیه حاکم است. بدنه اجتماعی این حزب، طیف وسیعی از گرایش‌های راست‌گرا شامل اسلام گراها، اصلاح‌طلبان اسلام گرا، محافظه کاران، ملی گراها، راست‌های میانه و طرفداران تجارت را در برمی‌گیرد. مؤسسین و اعضای ارشد کنونی این حزب مانند «عبدالله گل» و «رجب طیب اردوغان» از شاگردان «نجم‌الدین اربکان» رهبر حزب‌های اسلام گرای رفاه، فضیلت و سعادت هستند، که در سال 2001 میلادی (1380) از استاد خود منشعب
شده‌اند.(8)

در مجموع اعضا و طرفداران حزب عدالت و توسعه به دوره عثمانی با شکوه و افتخار نگاه می‌کنند. هرچند به‌طور مستقیم درباره شاه اسماعیل و جنبش قزلباش‌ها اظهار نظری ندارند، اما توجه و بازگویی تاریخ دوره عثمانی که اغلب در تقابل با شاه اسماعیل و صفویان بودند، همواره موجی از اعتراضات مردمی و عدالت خواهانه را در ترکیه سال‌های اخیر به‌دنبال داشته است.

در سال 2013 میلادی(1392) نامگذاری پروژه ساخت بزرگ‌ترین و عریض‌ترین پل ترکیه به‌ نام «یاوز سلطان سلیم» رقیب و دشمن اصلی شاه اسماعیل، خشم سران و طرفداران احزاب جمهوری خلق و دموکراتیک خلق‌ها را برانگیخت. «حسین آیگون» نماینده درسیم در آن زمان اعلام کرد که سلطان سلیم خون هزاران علوی را ریخته و نباید بزرگترین پل در ترکیه به‌ نام او باشد، وی همچنین با لحن تندی از دولت انتقاد کرد. «احمد هاکان» تحلیلگر برجسته روزنامه حریت، اقدام دولت در جهت نامگذاری این پل به‌ نام سلطان سلیم را بی‌نزاکتی و تلاش برای تحقیر علویان ترکیه دانسته و نام «مولانا جلال‌الدین رومی» را برای این پل پیشنهاد کرد.(9) اعتراض‌های حزب جمهوری خلق و سایر احزاب ترکیه به نامگذاری این پل تداوم داشت، به گونه‌ای که در سراسر سال

2014-2013 میلادی(1392) با برپایی تظاهرات علیه نامگذاری سومین پل تنگه بسفر به‌ نام یکی از سلاطین عثمانی واکنش نشان دادند. حتی «کمال قلیچ دار اوغلو» رهبر حزب جمهوری خلق در یک ملاقات رسمی در سال 2016 میلادی(1395) با «بینالی ییلدریم» نخست‌وزیر وقت ترکیه از وی خواست تا آن را پل «کمال مصطفی آتاتورک» بنامند.(10)

در این بین «دولت باغچه لی» رهبر حزب حرکت ملی درصدد برقراری آشتی میان موافقان و مخالفان نامگذاری سومین پل بسفر برآمد. او طی سخنانی از شاه اسماعیل تمجید نمود و وی را یک حاکم ترک دانست و در ادامه سخنان خود سلیم و اسماعیل را میراث مشترک ترک‌ها عنوان کرد و خون‌های ریخته شده در چالدران را خون ترک‌ها اعلام کرد و شاه اسماعیل را همچون سلطان سلیم بخشی از تاریخ ترک‌ها قلمداد کرد.(11) در هر صورت سرقت شخصیت‌های تاریخی ایران توسط برخی از افراطیون کشورهای همسایه چیز جدیدی نیست و پرداختن به آن در موضوع و هدف این گفتار نمی‌گنجد. اعتراضات مردمی هرچند در تغییر نامگذاری بزرگ‌ترین پل ترکیه راه به جایی نبرد، اما در اقدامات فرهنگی بعدی مقامات این کشور بی‌ﺗأثیر نبوده است، چرا که در اواخر سال 1396 دیوان شاه اسماعیل صفوی با تقریظ اردوغان رئیس جمهوری، «بینالی ییلدریم» نخست‌وزیر و «نعمان قورتولموش» وزیر فرهنگ و جهانگردی وقت ترکیه در قطع وزیری و نفیس همراه با نسخه خطی به تصحیح «محسن ماجد» در ترکیه منتشر شد. (12)

امروزه بسیاری از رسانه‌های دنیا دیدگاه‌های افراطی و چالش برانگیز علیه ایران و شخصیت‌های تاریخی و فرهنگی ما را با آب و تاب منعکس می‌کنند، این دیدگاه‌ها اغلب به هدف تحریک و فتنه انگیزی مطرح می‌شوند. در مقابل نگرش‌های گوناگون احزاب و شخصیت‌های ترکیه درباره شاه اسماعیل که به اختصار به آنها پرداخته شد، «دورین کوک» رهبر شاخه آنتالیای حزب جمهوری خلق به صراحت می‌گوید:«سرزمین ایران یکی از بزرگترین و غنی‌ترین فرهنگ‌های روی زمین را دارد و دوران شاه اسماعیل را با تحسین می‌نگرد، چرا که یکی از مردمی‌ترین و دموکرات‌ترین نظام‌های زمان خود را بنا نهاده است.»‌(13) چهره‌های فرهنگی و علمی ترکیه که به شاه اسماعیل و صفویان نگاه بی‌طرفانه و عقلی دارند کم نیستند، «ایلبر اورتایدی» شرق شناس برجسته ترکیه و استاد سابق دانشگاه آکسفورد بر این باور است که صفویه افول ندارد.

وی می‌گوید، هرچند در خصوص اینکه صفویان ترک بوده‌اند یا نه جای بحث است و ممکن است شیخ صفی فارس بوده باشد، اما در مجموع صفویان در تاریخ کشورهای ترک نشین تأثیرات قابل توجهی دارند. همچنین این محقق ترک اذعان دارد، اشعار شاه اسماعیل صرفاً در مباحث شیعی متمرکز نیست و در موضوعات مختلف اشعاری از وی به یادگار مانده است. علاوه بر این اورتایدی پیشنهاد می‌دهد تا به سبب اشتراکات تاریخی و فرهنگی بین ایران و ترکیه و تأثیرات صفویه در ترکیه، جلسات هم‌اندیشی درباره تاریخ و فرهنگ دو کشور با حضور محققان دو طرف برگزار شود.‌(14) دکتر «محمود ارول قلیچ» از استادان دانشگاه مرمره استانبول به صراحت اذعان دارد که شاه اسماعیل برایش معمایی است و با اشاره به اشعار او با تخلص ختایی روایت اهل تعصب را درباره شاه اسماعیل نمی‌پذیرد.(15) بنابراین شخصیت و صفات شاه اسماعیل در تاریخ ایران برخلاف تصورات اشتباه با مطالعه بیشتر و برقراری کارگاه‌های پژوهشی می‌تواند سبب پیوند و استحکام صلح و دوستی با ملل همسایه گردد.

منابع:
1-شیخ حسین پسر ابدال و پیر‌زاده زاهدی، 1344 هجری قمری، سلسله النسب صفویه، برلین، چاپخانه ایرانشهر، ص68
2-نوایی، عبدالحسین و غفاری فرد، عباسقلی، 1381 هجری شمسی، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، تهران، سمت، صص58-53-45
3-خواند میر، 1353، حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، ج4، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، کتابفروشی خیام، ص441؛ مؤلف ناشناس، 1363، تاریخ عالم آرای صفوی، به کوشش یدالله شکری، تهران، انتشارات اطلاعات، ص42
4-غلام سرور، 1374، تاریخ شاه اسماعیل صفوی، ترجمه محمد باقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ص42
5- نوایی، عبدالحسین و غفاری فرد، عباسقلی، 1381 هجری شمسی، صص
60-59.
6-مؤلف ناشناس، 1364، جهانگشای خاقان، با مقدمه و پیوست های‌الله دتا مضطر، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ص53.
7-tr.m.wikipedia.org
8-fa.m.wikipedia.org
9-www.farsnews.com>newstext
10-m.yeniakit.com.tr>haber>kilicdaroglu
11-https://www.uludagsozluk.com>biz-ne
12-iqna.ir/fa/news
13-www.gozaresh.com>contents
14-www.mehrnews.com>news
15-www.isna.ir/news

* دکتر سولماز قلی‌زاده ـ مهدی خان‌محله
تاریخ پژوه و مدرس دانشگاه

این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.