نگاهی به اسماء و القاب امام هشتم

برخی علما ذیل تفسیر روایت «السلطان ظل الله فی الارض» مصداق تام و تمام این روایت را متوجه وجود نازنین حضرت امام رضا (ع) می‌دانند چرا که آن حضرت پناهگاه همه مظلومان عالم است.

به گزارش مهر ، مهمترین القاب و نام‌هایی که به امام هشتم (ع) گفته می‌شود غالباً ریشه‌های روایی دارد. توجه به این القاب کمک بسزایی در فهم ما نسبت به امام و شناخت ایشان خواهد داشت که قسمتی از این گزارش به توضیح آن می‌پردازد. همچنین در میان روایاتی که در باره فضیلت زیارت امام هشتم، علی بن موسی الرضا (ع) وجود دارد به روایاتی باسندی بر می‌خوریم که زیارت آن حضرت را افضل از زیارت امام حسین (ع) شمرده است. تعجب از چنین سخنی به این علت است که در باب ثواب زیارت قبر سیدالشهدا (ع) روایات فروانی داریم که در یک نمونه از آن‌ها آمده است که زائر امام حسین (ع) برای هرقدمی که بر می‌دارد و هر قدمی که می‌گذارد ثواب یک حج و یک عمره مقبول را می‌برد. حال با زیارتی با این عظمت، اما روایت دیگری می‌گوید ثواب زیارت امام رضا (ع) از زیارت سیدالشهدا (ع) بیشتر است.

به مناسبت ولادت حضرت امام رضا (ع) در مورد موضوعات مطرح شده با حجت الاسلام عباسعلی شاملی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و حجت السلام علی سرلک کارشناس مسائل مذهبی به گفتگو نشسته ایم. متن زیر مشروح گفتگو با این دو کارشناس دینی است.

امام رضا؛ پناهگاه همه مظلومان عالم/ دو ویژگی برای نیل به رضامندی

حجت الاسلام سرلک در مورد پاداش زیارت امام رضا (ع) گفت: زیارت یک نهاد توحیدی است و در واقع فرصتی است برای مومنین تا در ارتباط با، ولی خدا قرار گیرند و عیار بندگی خود و آن مسیر و معبر عبودیت خود را در نهادی به نام زیارت صورت بندی کنند. زیارت تجلی و فرصتی است برای اینکه انسان دلدادگی خود را با خداوند متعال در یک آداب و مناسک روشنی یادآوری کند.

این کارشناس مذهبی افزود: مسیر به سمت خدای متعال یک مسیری است که قواعد، آیین و ضوابط خود را دارد، چنانچه انسان باید اولیا خدا را به عنوان خلفاء خدا و نمایندگان حضرت حق و همچنین به عنوان کسانی که بنا است تا آن وظیفه نزدیک شدن و ارتباط ما با خداوند را برعهده بگیرند، ببیند؛ بنابراین باید اولیاء خدا را اینگونه ببینیم که هر کدام از این اولیاء در یک جایگاهی قرار دارند و می‌توانند رابطه ما را با خداوند متعال با توجه به شرایطشان محکم‌تر کنند.

وی به برخی اعتقادات اهل تشیع اشاره کرده و گفت: ما مسلمانان از زمان بعد از رسول اکرم (ص) در مورد، ولی و جانشین ایشان اختلاف نظر داریم در خلفاء اربعه پیش می‌آید که برخی امیرالمومنین علی (ع) را هم در جایگاهی ارزیابی می‌کنند که معتقد هستند حضرت علی (ع) خلیفه چهارم است؛ بنابراین آن خط توحید و خط عبودیتی که با توسل به رسول خدا (ص) ادامه پیدا می‌کند در تفکر بعضی‌ها در امام حسن (ع) و امام حسین (ع) ادامه نمی‌باید و بعضی هم وارد دو امامی، سه امامی و چهار امامی می‌شوند، اما اگر در این میان کسی ولایت امام رضا (ع) را بپذیرد و امام رضا (ع) را به عنوان امام و شخصی که از جانب خداوند متعال فرستاده شده بشناسد، یعنی تمام ائمه اطهار (س) را شناخته و ایمان آورده است؛ بنابراین بعد امام رضا (ع) تفرقه‌ای وجود ندارد یعنی ما نُه امامی نداریم بلکه تا هفت امامی داریم و شخصی که ولایت امام هشتم را بپذیرد شیعه ۱۲ امامی نام می‌گیرد.

سرلک ادامه داد: بنابراین معرفت زائرین امام رضا (ع) به صورت طبیعی یک معرفتی بالاتر از امامان پیشین است، بنابراین عیار زیارت امام هشتم بسیار بالاتر است، بدین معنا که اگر زائر امام رضا (ع) با این اعتقاد قوی به زیارت حضرت آمد، به طور قطع آن باور و اعتقاد قلبی به امام حسین (ع) و ائمه دیگر را خواهد داشت.

وی گفت: کسانی که به زیارت امام حسین (ع) می‌روند چه بسا برخی امامان بعدی را به عنوان امام نپذیرند، اما از طرفی هم هر کسی به زیارت امام رضا (ع) می‌آید ایمان کاملتری دارد و امامان و ائمه اطهار را در جایگاه خود به صورت ۱۴ معصوم و دوازده امام معصوم به طور کامل پذیرفته است و این خود دلیل اصلی افضل بودن زیارت امام رضا (ع) بر سایر زیارت‌ها و زیارت امام حسین (ع) است.

نگاهی به اسماء و القاب امام هشتم

حجت الاسلام عباسعلی شاملی در توضیح اسما و القاب امام رضا (ع) گفت: یکی از القاب مشهور امام هشتم، رضا است. رضا یعنی کسی که نسبت مشیت و اراده خدا طیب نفس و رضایت خاطر دارد. روانشناسان مثبت گرا می‌گویند که نیاز قطعی بشر امروز رضامندی از زندگی است. گم شده بشریت امروز این است که چه کند که از خود و زندگی اش راضی باشد. این امر زمانی رخ می‌دهد که آن تلقی‌ای که هر کس از خود دارد، مثبت و کامل باشد.

وی گفت: امام هشتم در بین معصومین سه لقب شاخص دارند که یکی رضا، یکی رئوف و دیگری عالم آل محمد است. رضا به کسی می‌گویند که راضی از مشیت خدا و اتفاقاتی است که در زندگی او می‌افتد. همه معصومین سعی می‌کردند شیعیان را به سمت این رضامندی و خشنودی از ربوبیت خدای متعال سوق دهند.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) ادامه داد: فردی به نام عمر ابن یزید می‌گوید در زمان حج خدمت امام کاظم بودیم و در سعی صفا و مروه همراه ایشان اعمال را به جا می‌آوردیم. نقل می‌کند که امام جمله‌ای بر زبان دارند که مدام آن را تکرار می‌کردند. جمله این بود که «اللهم انی اسئلک حُسْنَ الظَّنِّ بِکَ»‌ای خدا من از تو می‌خواهم که گمان مرا به سمت خودت به سمت حسن ظن پیش ببری و نگاه من به روبیت تو این باشد که تو خیر من را می‌خواهی. یعنی من نسبت به تو خوش گمان باشم.

این کارشناس دینی افزود: دومین دعای حضرت این بود که «صدق النیه فی توکل الیک» خدایا به من کمک کن که بر توکل تو راست بگویم؛ لذا این دو ویژگی در شخصیت امام رضا (ع) وجود داشت که یکی حسن ظن نسبت به افعال الهی و دیگری درستی نیت در اظهار و ادعای توکل است. اگر ما این دو ویژگی را در خود ایجاد کنیم به رضامندی در زندگی می‌رسیم.

موافقان و مخالفان از امام رضا (ع) راضی بودند

وی ادامه داد: نام امام رضا ریشه‌ای تاریخی نیز دارد که امام رضا را به این جهت رضا می‌گویند که «رضی به المخالفون من أعدائه کما رضی به الموافقون من أولیائه» همانطور که موافقان حضرت از ایشان راضی بودند مخالفین هم راضی بودند. یعنی هم دوستان و هم دشمنان حضرت او را به عنوان یک، ولی خدا و انسان کامل پذیرفتند. به این خاطر «سُمِّیَ مِنْ بَیْنِهِمْ الرِّضَا» در بین اهل بیت معروف به رضا شد.

حجت الاسلام شاملی گفت: قرآن کریم در سوره مائده در آیه ۱۱۹ و در آیه ۱۰۰ سوره توبه می‌فرماید در این باره نقل‌هایی دارد. رضا به کسی گفته می‌شود که بتواند در برابر افعال الهی سر تعظیم فرود بیاورد. یعنی به معرفتی از خدا برسد که بفهمد خدا بد هیچ بنده‌ای را نمی‌خواهد و هر سود و زیانی که در زندگی پیش می‌آید قطعا به خیر اوست.

وی ادامه داد: در سوره مائده می‌فرماید رضا کسی است که «رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ» هم این‌ها از خدا راضی اند و هم خدا از آنها. در سوره توبه می‌فرماید «السّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الأَنْصارِ وَ الَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ» که اوج کمال شخصیت انسان دین مدار است که به رضایت دوسویه بین خود و خدا برسد.

​امام رضا؛ پناهگاه همه مظلومان عالم/ دو ویژگی برای نیل به رضامندی

چرا به امام رضا (ع) عالم آل محمد (ص) می‌گویند؟

این کارشناس دینی در مورد لقب عالم آل محمد (ص) برای امام رضا (ع) گفت: در بین ائمه همه عالم هستند، اما گاهی یک امام به یک لقب خاصی معروف می‌شود و این بخاطر نقش خاصی است که در تاریخ اسلام در شریعت پیامبر اکرم ایفا کرده است. از بین امامان معصوم ما امام رضا (ع) از طرف پدر بزرگوارشان ملقب به عالم آل محمد شده اند و این بخاطر نقش ویژه‌ای است که این امام در احیای معارف شیعه داشته است.

وی گفت: پس از امام باقر و امام صادق بیشترین روایات شیعه از امام رضا نقل شده است. این بخاطر موقعیت ویژه‌ای بود که برای امام رضا پیش آمد. موضوع ولایتعهدی و مناظره با دانشمندان ادیان مختلف، مسیر گذر حضرت از مدینه تا خراسان و... از جمله دلایلی است که باعث شد روایات حضرت منتشر شود.

شاملی افزود: دلیل دیگری که ایشان ملقب به عالم آل محمد شد این است که، چون فاصله زمانی زندگی پیامبر (ص) تا زمان امام رضا نزدیک به یک قرن طول کشید و روایات و احادیث و تفاسیر در مورد قرآن کریم یا ناقص شده و یا فهم آن دشوار شده بود و نیاز بود کسی این روایات را تصحیح و تبیین کند؛ لذا امام رضا موسوم به عالم آل محمد شد، چون حضرت، تفسیر بسیاری از آیات قرآن و یا بسیاری از روایاتی را که از امامان به صورت ناقص نقل شده بود، تصحیح و تبیین کردند.

از علی بن موسی الرضا (ع) دانشمندتر و عالمتر ندیده ام!

وی ادامه داد: مرحوم مجلسی روایتی را در جلد ۴۹ بحار از ابوالصلت هروی نقل کرده که «ما رأیت اعلم من علی بن موسی الرضا، ما رآه عالم إلّا شهد له بمثل شهادتی، و لقد جمع المأمون فی مجالس له عددا من علماء و الادیان، و فقهاء الشریعة، و المتکلمین فغلبهم عن آخرهم حتی ما بقی منهم احد الا اقر له بالفضل، و اقر له علی نفسه بالقصور»

این کارشناس دینی در ترجمه روایت مذکور گفت: هروی می‌گوید من از علی بن موسی الرضا (ع) دانشمندتر و عالمتر ندیده ام، و هیچ عالمی او را دیدار نکرد، مگر این که همین موضوع را همانند من شهادت داد، مأمون گروهی از دانشمندان ادیان مختلف، وفق‌ها و متکلمان اسلام را در جلسات متعدد گرد آورد، همگی مغلوب علوم سرشار آن حضرت شدند، و به فضل و برتری او اقرار و به ناتوانی خود اعتراف کردند.

حجت الاسلام شاملی گفت: در روایت دیگری در بحار آمده که «و لقد سمعته یقول: کنت اجلس فی (الروضة) و العلماء بالمدینة متوافرون فاذا عیّ الواحد منهم عن مسألة اشاروا إلیّ باجمعهم، و بعثوا إلیّ المسألة فاجیب عنها» یعنی حضرت فرمود: زمانی که در مدینه بودم در جلسات مدینه می‌نشستم. علمای فراوانی بودند و هر وقت در پاسخ در مسئله علمی در می‌ماندند همه اشاره می‌کردند که این مسئله را از من بپرسند. مسائل گوناگون از فقه و روایات و تمام ساحت‌های علوم اسلامی را می‌پرسیدند و من جواب می‌دادم.

عالم آل محمد (ص)؛ لقبی که امام کاظم بر امام رضا (ع) گذاشت

وی ادامه داد: امام کاظم روایتی دارد که به عالم آل محمد بودن حضرت رضا (ع) اشاره دارد. حضرت موسی ابن جعفر براداران امام رضا را جمع می‌کردند و می‌فرمودند: «هذا اخوکم علی بن موسی عالم آل محمد (ص) فاسالوه عن ادیانکم و احفظوا مایقول لکم، فانی سمعت ابی جعفر بن محمد غیر مرة یقول لی ان عالم آل محمد (ص) لفی صلبک و لیتنی ادرکته» این برادر شما عالم آل محمد است که این لقب را صریحا امام کاظم بر آن حضرت گذاشته بودند. از او بپرسید و هر چه می‌گوید حفظ کنید. من از پدرم امام صادق فراوان شنیدم که به من می‌گفت: عالم آل محمد در صلب تو است. امام صادق می‌فرمودند که‌ای کاش می‌شد که من عالم آل محمد را درک می‌کردم. او هم نام علی بن ابی طالب است.

لقب «سلطان الارض» مخصوص امام رضاست

حجت الاسلام شاملی در مورد لقب «سلطان الارض» گفت: مرحوم آقامحمدرضا قمشه‌ای از عرفای مکتب تهران در شرح فصوص الحکم ابن عربی می‌گوید که یکی از القاب حضرت رضا (ع) «سلطان ارض» است. این لقب از یک حدیث نبوی گرفته شده که پیامبر فرمود: «السلطان ظل الله فی الأرض» سلطان سایه خداست که هر مظلومی در عالم به او پناه می‌برد. مرحوم محمدرضا قمشه‌ای در تفسیر این روایت می‌گوید مصداق کامل و اتم این روایت نبوی وجود نازنین امام رضا (ع) است که پناهگاه همه مظلومان عالم است.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) ادامه داد: مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌ای بحث می‌کند که ظل صادر اول از ذات خداست. صادر اول حقیقت محمدیه است و این حقیقت در وجود نازنین امیرالمومنین تبلور و تجلی پیدا می‌کند تا به وجود نازنین امام رضا می‌رسد. بعد می‌گوید مصداق اتم السلطان ظل الله، سلطان الارض حضرت علی بن موسی الرضا (ع) است. این امر بخاطر این است که امام رضا (ع) پناهگاه همه ساکنان کره زمین در آخرالزمان و پناه مظلومان است.

امام الرئوف

این کارشناس دینی در مورد لقب امام الرئوف گفت: در مورد لقب امام الرئوف هم نقل است که مرحوم میزا علی آقا قاضی طباطبایی نقل می‌کنند که من در یک مکاشفه و شهودی در صحن مطهر اباعبدالله در شب جمعه‌ای دریافتم که در دل تاریکی‌های پشت حرم امام حسین پنجره‌ای نورانی سوسو می‌زند. خوب که دقت کردم دیدم بالای آن پنجره نوشته شده باب الرضا. دریافتم که آن تاریکی‌ها شاهدی است از تاریکی‌های اخرالزمان که «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» به اثر کارکرد ساکنان کره زمین فساد در زمین و دریا ظهور پیدا می‌کند و ارتباط رحمت خاصه خدا با ساکنان کره زمین قطع می‌شود. در آن زمان تنها پنجره گشوده شده به روی ساکنان کره زمین پنجره نازنین حضرت امام رضا (ع) است که به این خاطر ایشان معروف و موسوم به امام الرئوف شده است؛ لذا رافت ایشان مخصوص آخرالزمان و فراوانی فساد و تباهی است که دست همه را می‌گیرد. درب رحمت آن حضرت به روی همه زائران گشوده است.

وی ادامه داد: خاطره زیبایی هم از جناب شیخ بهایی نقل می‌کنند که طراح و مهندس گنبد و بارگاه امام رضا بوده است. ایشان در طراحی که برای حرم می‌کرده می‌خواسته از علوم غریبه طلسمی بر چارچوب در حرم امام قرار دهد که صاحبان گناه کبیره نتوانند وارد شوند. شیخ بهایی به بنّای حرم توصیه می‌کند که تا قبل از آمدنش کار بنا را آغاز نکند تا بتواند طلسم مورد نظر را در چارچوب قرار دهد. اما امام رضا شب به خواب بنّای حرم می‌آیند و می‌فرمایند که سفارش شیخ بهایی را جدی نگیر و قبل از اینکه شیخ بیاید تو چارچوب را کار بگذار. شیخ بهایی وقتی موضوع را متوجه می‌شود، گونه‌های خود را بر درب‌های حرم می‌گذارد و مرتبا می‌گوید السلام علیک ای‌ها الامام الرئوف؛ لذا امام رئوف کسی است که بین زائران تفاوتی قرار نمی‌دهد.

تاثیر زیارت علی بن موسی الرضا (ع)

حجت الاسلام شاملی گفت: در کتاب مفاتیح در مورد پاداش خاص زیارت امام رضا توضیحاتی ذکر شده است. شیخ عباس قمی ده روایت آورده و اسم آن را عشره کامله گذاشته است که ده روایت از پیامبر تا معصومین دیگر در مورد پاداش و ثواب زیارت امام رضاست که توصیه می‌کنم همه ارادتمندان آن حضرت روایات را ببینند.

وی افزود: یکی از روایات این است که از مرحوم صدوق در کتاب عیون اخبار رضا نیز آمده است که از امیرالمومنین نقل می‌کنند که حضرت فرمودند: «سیقتل رَجُلُ مِنْ ولدی بارض خُرَاسَانَ بِ السَّمِّ ظُلْماً اسْمُهُ اسمی وَ اسْمُ أبیه اسْمُ ابن‏عمران موسی علیه‏السلام الَّا فَمَنْ زَارَهُ فی غُرْبَتِهِ غَفَرَ اللَّهُ ذُنُوبَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْهَا وَ مَا تَأَخَّرَ وَ لَوْ کانت مِثْلَ عَدَدِ النُّجُومِ وَ قَطْرِ الْأَمْطَارِ وَ وَرَقِ الْأَشْجَارِ.» یعنی در سرزمین خراسان مردی از فرزندان من با زهر کشته خواهد شد که همنام من است و نام پدر او نیز همان نام موسی علیه السلام پسر عمران است، بدانید کسی که او را در غربتش زیارت کند خداوند تمام گناهان گذشته و آینده اش را می‌آمرزد، حتی اگر به عدد ستارگان و قطره‌های باران و برگ‌های درختان باشد.

این کارشناس دینی ادامه داد: ممکن است با این روایت ما متهم به غلو شویم که چطور می‌شود زیارت امام همه گناهان گذشته و آینده را ببخشد؟ چندین دلیل وجود دارد که این روایت مبالغه نیست.

وی گفت: دلیل اول اینکه امیرالمومنین با این پاداشی که برای زیارت امام رضا نقل کنند می‌خواهند شیعه را ترغیب کنند که دستشان در دست امام معصوم قرار گیرد. ترغیب به زیارت یعنی ترغیب شیعیان به اینکه علم و معرفت و دیانت خود را از امام رضا بگیرند.

شاملی ادامه داد: دلیل دوم این است که زیارتی آن پاداش و ثواب را دارد که همراه با نیت و انگیزه راه یابی و همراه با عرفان به حق امام باشد. قید عارفاً بحقه برای این منظور است که فرد بداند امام باید چه نقشی در زندگی او داشته باشد و زندگی خود را چگونه با امام گره بزند؛ لذا زیارت بدون عارفاً بحقه این پاداش را نخواهد داشت و میزان برداشت هر فرد به میزان معرفت اوست.

وی افزود: خدای متعال در قرآن در سوره زلزال تاکید می‌کند «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ؛ وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» اگر دستگاه محاسبه الهی ذره سنج است بی تردید پاداش‌هایی که امام معصوم برای زیارت می‌فرمایند دارای شرایط و ضوابط است. رسول اکرم در مورد یکی از شهدای جنگ احد فرمودند: او شهید فی سبیل الله نیست و قتیل الحمار است؛ لذا نیت‌ها و موضوع عارفاً بحقه در مسئله دخیل و موثر است.

این کارشناس دینی در پایان گفت: کلام ائمه معصومین نباید بریده از قوانین عام و خاص و مطلق و مقیدی که امامان معصوم در موقعیت‌های دیگر گفته اند فهم شود.