چرا سامرا دیار غربت و مظلومیت شد؟

«تابناک»؛ سامرّا، زیارتگاه دیگری در سرزمین عراق است؛ شهری در ۱۱۰ کیلومتری شمال بغداد و شرق رودخانه دجله، که در منطقه‌ای سرسبز و زیبا قرار دارد. نام اصلی آن «سُرَّ مَن رأی» بوده است؛ یعنی هر که آن را ببیند خوشحال می‌شود که به مرور زمان به سامرّا تغییر یافته است.

سه سال طول کشید تا آن شهر را ساختند. بنای آن در زمان معتصم، خلیفه عباسی بود. پس از تکمیل آن، معتصم از بغداد به سامرا آمد و آنجا را پایتخت خود قرار داد و سپاه انبوه خود را هم در آنجا مستقر ساخت. چون این شهر، یک شهر نظامی و محلّ حضور سربازان بود، به آن عسکر و مُعسکر هم می‌گفتند و به همین سبب، امام یازدهم شیعه هم لقب «عسکری» دارد.

حرم و قبر امام هادی و امام عسکری ـ علیهما السلام ـ در این شهر قرار دارد؛ امّا چرا این دو امام در اینجا مدفونند؟ خلفای ستمگر عباسی با امامان ما مخالف بودند و از محبوبیت آنان هراس داشتند و همیشه آنان را زیر نظر داشتند. وقتی خلیفه به سامرّا منتقل شد، دستور داد امام هادی را نیز به اجبار به این شهر بیاورند.

این بود که حضرت هادی ـ علیه السلام ـ با آنکه بیشتر دوست داشت در شهر و وطن خود یعنی مدینه بماند، به سامرّا آمد. چند سال بعد هم خانواده او به این شهر آمدند. بیست سال از عمر خود را در این شهر گذراند و با همه محدودیت‌ها و کنترل ها، هدایت شیعه را بر عهده داشت. سرانجام در ۴۱ سالگی به دستور متوکل عباسی به شهادت رسید و در همان خانه خویش که خانه وسیعی بود به خاک سپرده شد.

پس از شهادت امام هادی ـ علیه السلام ـ در سال ۲۵۴ هجری، امامت شیعه به فرزند او امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ رسید. امام عسکری هنگام شهادت پدر، جوان بود. او هم از طرف خلفای عباسی مورد آزار و سختگیری قرار می‌گرفت و به شدّت زیر نظر بود. پس از چند سال، در ۲۸ سالگی در سال ۲۶۰ هجری به دست «معتمد عباسی» شهید و در همان خانه کنار قبر پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد.

هم به این امام و هم به پدر بزرگوارش امام هادی «عسکریین» می‌گویند، چون در این شهر نظامی و محدوده حضور لشکریان سکونت داشتند. امام عسکری ۱۱ سال در این شهر زیست و از همین جا با پیروان ارتباط داشت و آنان را ارشاد و هدایت می‌کرد و در همین خانه بود که امام زمان ـ علیه السلام ـ در نیمه شعبان در سال ۲۵۵ هجری چشم به جهان گشود، تولّدی معجزه آسا، که درباریان از ولادت او آگاه نشدند.

به هر حال، آن خانه بزرگ که مدفن آن دو امام شد، دیواری بلند داشت و پنجره‌ای رو به بیرون و خادمی که به کار‌های آن رسیدگی می‌کرد. مدّت‌ها زائران قبر این دو امام، بیشتر از پشت آن پنجره قبر امامان خویش را زیارت می‌کردند و گاهی هم با سختی‌هایی رو به رو بودند. اغلب ساکنان سامرا اهل سنّت بودند. اکنون نیز چنین است. بعد‌ها آن خانه و قبر‌های مطهر به صورت حرم درآمد و صحن و قبّه و بارگاه برای آن ساخته شد؛ و مورد توجّه شیعیان قرار گرفت. البته بار‌ها از سوی مخالفان مورد هجوم قرار گرفت و آسیب دید، ولی دوباره با همّت و عشق علاقه‌مندان به اهل بیت بازسازی شد.

غیر از مرقد پاک دو امام معصوم، چند قبر دیگر در حرم است:

۱- قبر حکیمه خاتون، دختر امام جواد و عمّه امام عسکری، که هنگام تولّد حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ در این خانه حضور داشت. مدفن او پایین پای دو امام است.

۲- قبر نرجس، مادر امام زمان، که پشت قبر امام عسکری قرار دارد.

۳- قبر حسین، فرزند امام هادی، که در شمال قبر آن دو امام معصوم قرار دارد.

سرداب مطهّر

در حرم سامرا بیرون از بقعه امامان، اتاقی وجود دارد که چند پلّه می‌خورد تا به آنجا برسد. این سرداب در زمان امام هادی و امام عسکری محلّ عبادت آنان بود. حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ هم در همانجا عبادت می‌کرد. علاقه مندان به آن حضرت، به یاد آن امام غریب آنجا را زیارت می‌کنند. این سرداب را «سرداب غیبت» هم می‌گویند. بعضی‌ها تصوّر می‌کنند محلّ غیبت امام دوازدهم از همین جا بوده است.

حرم سید محمّد

یکی از امام زادگان بزرگوار، حضرت سید محمد فرزند امام هادی ـ علیه السلام ـ است و مدفن او که صحن و سرای باشکوهی دارد در ۳۰ کیلومتری جنوب سامرّا قرار دارد. مردم عراق و زائران دیگر به او اعتقاد خاصّی دارند و از کرامت‌های او خاطرات زیادی نقل می‌کنند. زائران هنگام رفتن به سامرّا این حرم را هم زیارت می‌کنند. درگذشت او در سال ۲۵۲ هجری بود.

حوزه علمیه سامرا

به برکت قبر و حرم این دو امام معصوم، شهر سامرا شهرتی بسیار یافت. در یک قرن اخیر، مرحوم آیة الله میرزای شیرازی، صاحب فتوای معروف «تحریم تنباکو» که ضدّ بیگانگان مبارزه می‌کرد، به این شهر آمد و حوزه علمیه سامرا را تأسیس کرد و علمای بسیاری در این حوزه پرورش یافتند.

شاید نام کسانی همچون سیدحسن صدر، سید محسن امین، سیدشرف الدین، کاشف الغطاء، علامه محمدجواد بلاغی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، مظفّر و... را شنیده باشی که همه از علمای بزرگ و نویسندگان برجسته شیعه اند. اینان همه از تربیت شدگان حوزه سامرّا بودند. سامرا درگذشته، کتابخانه‌های متعدّد، مراکز علمی فراوان و محافل علمی و ادبی گوناگون داشت و مرکزی برای علمای دینی به شمار می‌رفت.