به گزارش «تابناک»، از نظر تنوع دو نوع دارد؛ یکی تلخ که دانه‌های آن ریز و رنگ‌هایش مایل به سرخی است و گونه دیگر شیرین که دانه‌های آن بزرگتر بوده و رنگش سرخ تیره می‌باشد. هر دو نوع گیاه یاد شده در اغلب نواحی ایران مخصوصاً دامنه‌های جبال البرز و در بیابان‌ها رشد می‌کند.
خاکشیر گیاهی است علفی یکساله یا دو ساله که ارتفاع ساقه آن تا یک متر نیز می رسد . پائین گیاه کرک دراست در حالیکه بالای آن بدون کرک می باشد.
تخم این گیاه که همان خاکشیر است ریز و کمی دراز و معمولا به دو رنگ وجود دارد یکی از آنها قرمز که دارای طعم کمی تلخ است و دیگری برنگ قرمز تیره می باشد.
نام های فارسی:خاکشیر، خاکشی
نام علمی:Descurainia sophia
نام انگلیسی: Fluxweed, Flixweed
نام عمومی: Flixweed
نام عربی: خبه
نام فرانسوی: Velar sagesse
نام آلمانی: Sophienkraut
نام مترادف: Sisymbrium sophia
نام خانواده: Brassicaceae( خردل)
گیاه شناسی:
گیاه خاکشی گیاهی است علفی و بوته ای که یک ساله یا دو ساله می باشد. ارتفاع آن گاهی به یک متر می رسد و اصولاً از قسمت های بالای ساقه منشعب می شود. برگ ها دارای بریدگی های زیاد بوده و گاهی نخ مانند شده است. میوه ها به صورت خورجین باریک به طول تا ۳/۵ سانتیمتر به صورت تقریباً عمودی بر روی انتهای ساقه قرار می گیرند. گل ها کوچک و به رنگ زرد روشن است. دانه ها بسیار ریز و به رنگ تقریباً نارنجی و یا مایل به قهوه ای و بیضی شکل هستند که در یک ردیف داخل خورجین قرار گرفته اند. دانه های خاکشی که قسمت مورد استفاده دارویی گیاه می باشند را پس از رسیدن کامل میوه و در مرداد و شهریور ماه جمع آوری می کنند. گیاه خاکشی در اکثر نقاط ایران رویش دارد. خاکشی بومی اروپا و نواحی معتدل و قاره آسیا، از جمله ایران، عراق، پاکستان، افغانستان، چین، هند و شمال آفریقا مانند مصر، مراکش و الجزیره می باشد.
تاریخچه:
خاکشی از قدیم به عنوان اشتهاآور، مقوی معده، ضد تب، ملین و در مشکلات سوء هاضمه مورد استفاده بوده است. همچنین در زمان باستان جهت درمان اسهال خونی مورد استفاده بوده و توسط متخصصان گیاهان دارویی به نام Sophia .chirugorum به معنی « عقل جراحان» نامیده می شده است.
ترکیبات مهم:
مهم ترین ترکیبات دانه خاکشی شامل گلوکز اینولات ها بوده که شامل آلیل ایزوتیوسیانات، بوتنیل ایزوتیوسیانات، سیانو ۳ و ۴- اپی تیو بوتان، ۵- متیل تیوپنتانیتریل، ۳- فنیل پروپیونیتریل، ۴- متیل تیوبوتیل ایزوتیوسیانات و ۲- فنیل اتیل ایزوتیوسیانات می باشند. ترکیبات دیگر شامل اسیدهای چرب پالمیتیک، لینولنیک، اولئیک و استئاریک می باشند. املاح موجود در دانه شامل گوگرد، کلر، فسفر، آهن، پتاسیم، کلسیم، سدیم و منیزیم می باشند. دانه همچنین حاوی پروتئین، صمغ، موسیلاژ، چربی و ترکیبات ازت دار است.
اثرات مهم:
در طب عوام و سنتی از دانه های خاکشی به عنوان درمان اسهال، ادرارآور، تب بر، رفع التهاب کلیه، دفع کرم و درمان آب آوردن انساج به صورت جوشانده استفاده می شده است. از قدیم در ایران خاکشی را با آب سرد مخلوط و به عنوان ملین و خنکی مصرف می نموده اند.
مطالعات فارماکولوژیکی در مورد خاکشی چندین خاصیت آن را روشن نموده است: صمغ و موسیلاژ روی دانه خاکشی با جذب آب متورم شده و تولید ژل حجیمی می نماید که دارای خاصیت نرم کننده بوده و باعث سهولت خروج مدفوع و اثر ملین آن می شود. اصولاً ایزوتیوسیانات ها دارای خاصیت ضد میکروب بوده، به همین دلیل خاصیت ضد تب خاکشی را می توان به آنها نسبت داد. از طرفی چون هورمون تیروئید ظاهراً وابسته به تنظیم درجه حرارت بدن می باشد، ممکن است با کاهش تولید و ترشح تیروکسین، متابولیسم بازال کاهش یافته و درجه حرارت بدن متعاقب آن کاهش یابد.
خواص داروئی:
۱) خاکشیر از نظر طب قدیم ایران گرم و تر است.
۲) التیام دهنده زخم و جراحات است .
۳) جوشانده خاکشیر برای رفع اسهال روده و خونی و از بین بردن ترشحات زنانه و آب آوردن نسوج میتوان استفاده کرد.
۴) خاکشیر ادرار آور است .
۵) خاکشیر تب بر است .
۶) برای دفع کرم مفید است .
۷) التهاب کلیه را برطرف می کند.
۸) سرخک و مخملک را دوا می کند و به عنوان خنک کننده در امراض حصبه مطبقه و آبله تجویز شده است
۹) خاکشیر صدا را باز می کند .
۱۰) برای از بین بردن کهیر و التهابات پوستی از خاکشیر استفاده کنید .
۱۱) از گلها و برگهای گیاه می توان برای رفع بیماری ناشی از کمبود ویتامین C استفاده کرد.
۱۲) سنگ کلیه را دفع می کند. برای دفع سنگ کلیه میتوان خارشتر، خاکشیر و ترنجبین را با هم مخلوط کرده وصبح ناشتا خورد.
۱۳) برای برطرف کردن جوشهای صورت که بعلت خوردن چربی و شیرینی زیاد ایجاد می شود باید جوشانده یک قاشق ترنجبین را با دو قاشق غذاخوری خاکشیر مخلوط کرده و هر روز صبح ناشتا بمدت دو هفته آنرا میل میل کنید تا جوشها از بین برود. شربت خاکشیر علاوه بر اینکه طعم بسیار خوبی دارد برای رفع عطش نیز میتوان از آن استفاده کرد.
۱۴) دانه‌های خاکشیر اندکی ضدعفونی کننده هستند.
۱۵) ملین و خنک کننده با آب سرد است.
۱۶) بذر آن بر میزان شهوت و میل جنسی می‌افزاید و اشتها را باز می‌کند.
۱۷) تنظیم کننده دستگاه گوارشی بوده و ابتلاء معده را به بیماری‌ها مرتفع می‌سازد.
۱۸) خوردن آن سبب نیکویی رنگ و رخسار می‌گردد. در این صورت خاکشیر را با دو برابر وزن آن، شکر مخلوط کنید و تا ده روز بخورید.
۱۹) گرفتگی ادرار را برطرف می‌سازد و فربه‌کننده است.
۲۰)دل مالش و دل ضعفه را از بین می‌برد.
۲۱) برای رفع بیماری‌های نقرس، ورم گوش و دستگاه تناسلی مفید است.
۲۲) برای اسهال ساده کودکان شیرخوار اثر دارد.
۲۳) اگر با شیر تازه خورده شود، بدن را چاق می‌کند.
۲۴) خاکشیر را بکوبید، شب موقع خوابیدن، کف پا تا مچ را با آن ضماد نمایید، در تسکین و بهبود فشار خون اثر دارد.
۲۵) روی ور‌م‌های سخت و سرطانی، پستان، چشم، نقرس و ورم گوش، ضماد نمایید.
۲۶) از دانه‌های خاکشیر به عنوان پادزهر به نحو زیر میتوان استفاده کرد؛
پنج گرم دانه را شسته و با گلاب یا آب خالص آن قدر بجوشانید تا شکفته شود و بعد آن را نیم‌گرم به مسموم بخورانید. به این صورت، قی آورده و ایجاد تهوع می‌نماید و این عمل را چند مرتبه تکرار کنید تا قی بند آید.
۲۷) بزرگسالان معمولاً دانه خاکشیر را پس از پاک کردن و شستن کامل به مقدار ۱۰ تا ۲۰ گرم در آب خیسانده، صبح ناشتا با آب و عسل مخلوط و برای چند روز متوالی می‌نوشند.
۲۸) برای رفع اسهال ساده کودکان شیرخوار میتوان مقدار یک قاشق غذاخوری خاکشی پاک کرده را در ظرفی ریخته بر روی آتش ملایم به هم بزنند تا خاکشی بو داده شود و سپس کمی آب و عسل به آن افزوده هر نیم ساعت یک قاشق چای خوری از آن را به کودک بخورانند.
از این گیاه به شیوه های دیگر هم میتوان استفاده نمود که در زیر به آن اشاره خواهیم کرد.
خاکشیر جزو آن دسته از خوراکی هایی است که خوردن آن باعث از بین رفتن عطش و تشنگی می شود ولی جدای از اینها خاکشیر درمان مناسبی برای مشکلات دختران لاغر است چرا که اشتها می آورد و معده را تقویت می کند.
با جوش صورت وداع کنید
مخلوط ۲ قاشق غذاخوری خاکشیر با عرق شاه‌تره، عرق کاسنی و عرق بیدمشک ترکیب خوبی برای درمان جوشهای صورت است. برای استفاده از این مخلوط کافی است یک استکان از هر یک از عرق‌های گیاهی شاه‌تره، بیدمشک وکاسنی را با هم مخلوط کرده و آن را با ۲ قاشق غذاخوری خاکشیر ترکیب کنید. نوشیدن این ترکیب علاوه بر آن‌که جوشهای صورت را درمان می‌کند برای افرادی که دچار گرفتگی صدا هستند نیز موثر است. مدت درمان با این نسخه دست کم ۳ هفته است و پس از این مدت نتایج بهبود به مرور در چهره بیمار نمایان می‌شود.
دفع سنگ کلیه
درمانگران، مصرف مخلوطی از خاکشیر و ترنجبین برای درمان سنگ کلیه در افرادی که به این بیماری مبتلا هستند یا کلیه آنها استعداد سنگ‌سازی را دارد، توصیه می‌کنند. برای تهیه این نسخه خانگی کافی است ۳ قاشق غذاخوری ترنجبین را در یک لیوان آب به‌مدت ۵ ساعت خیسانده و پس از این مدت آن را صاف کنید. سپس ترنجبین صاف کرده را با ۲ قاشق غذاخوری مخلوط کرده و آن را میل کنید. نوشیدن این مخلوط به‌صورت روزانه به دفع سنگ کلیه کمک می‌کند. علاوه بر این افرادی که دچار بوی بد دهان به‌دلیل عفونت و مشکلات بلغمی هستند نیز می‌توانند از این نسخه استفاده کنند.
اگر دوست دارید وزن اضافه کنید
افراد لاغر و کسانی که تمایل دارند وزن خود را بالا ببرند، می‌توانند از این نسخه استفاده کنند. این گروه اگر خاکشیر را با شیر میل کنند می‌توانند با نوشیدن این خاکشیر صبح ناشتا به درمان لاغری و افزایش وزن خود کمک کنند. به اعتقاد درمانگران، درصورتی که شیر تازه و طبیعی باشد میزان تاثیرگذاری این نسخه بیشتر می‌شود. بنابراین افرادی که به شیر طبیعی دسترسی دارند بهتر است از شیر طبیعی و روستایی استفاده کنند.
بهبود لک‌ها با خاکشیر
برای از بین بردن لک‌های پوست به‌ویژه صورت یکی از بهترین روش‌ها، نوشیدن خاکشیر و ترنجبین است. افرادی که از این ترکیب به‌صورت روزانه و مستمر به‌مدت ۳ هفته استفاده کنند بعد از مدتی با روشنی پوست و از بین رفتن لک‌های صورت و پوست‌شان روبه‌رو می‌شوند. برای تهیه این ترکیب نیز لازم است ترنجبین را ۵ ساعت در آب بخیسانید و صاف شده آن را با ۲ قاشق خاکشیر مخلوط کرده و میل کنید.
اگر دل ضعفه می‌گیرید، خاکشیر و عسل بخورید
برخی از افراد هستند که در طول روز دچار دل ضعفه می‌شوند. این دل‌ضعفه ممکن است در طول روزهای گرم تابستان یا در ایام ماه رمضان به سراغ افراد مختلف بیاید. برای پیشگیری از بروز این دل‌ضعفه کافی است، خاکشیر و آب عسل را با هم ترکیب کرده و میل کنید. برای تهیه آب عسل باید یک لیتر آب و یک کیلو عسل را با هم بجوشانید.
بعد از مدتی که این ترکیب جوشید کفی روی آن تشکیل می‌شود که باید از دیگر مواد موجود در ظرف جدا شود. مابقی مواد همان ترکیبی است که برای بهبود دل‌ضعفه و پیشگیری از بروز آن مصرف می‌شود. اگر چه عسل با حرارت، برخی از ویتامین‌ها و مواد مغذی خود را از دست می‌دهد اما در عین حال مواد مفیدی در آن باقی می‌ماند که برای درمان دل‌ضعفه بسیار مناسب است.
اسهال را درمان کنید
ابتلا به اسهال در فصل تابستان یکی از اختلالاتی است که در کودکان بسیار شایع است. درمانگران طب سنتی ایران برای درمان این مشکل، دارویی را تجویز می‌کنند که در تمامی خانه‌ها امکان تهیه و مصرف آن وجود دارد. برای تهیه این دارو کافی است خاکشیر را بو داده و آن را با آب و عسل مخلوط کنید و به بیمار بدهید. این ترکیب را متناسب با سن بیمار، هر ۲ ساعت یک بار برای او تجویز می‌کنند. میزان مصرف این مخلوط از یک قاشق غذاخوری تا یک سوم استکان برای خردسالان تجویز شده است.
طریقه و میزان مصرف :
_خیسانده: خاکشی را در آب سرد برای چندین ساعت بخیسانید و میل کنید. (آن را بشویید . سپس به همراه کمی شکر یا نبات در یک لیوان آب سرد بریزید و بخورید.)
_جوشانده: خاکشی را به مدت ۱۰ دقیقه با آب بجوشانید و پس از سرد شدن مخلوط را میل نمایید.
_ضماد: برای رفع زخم، جراحات و رفع ورم ها، خاکشی را کوبیده و به صورت ضماد درآورید. ضماد به صورت موضعی مورد استفاده خواهد بود.
در کتاب مخزن الدویه درباره خاکشی چنین نوشته است:
خبه یا خاکشی دو نوع می باشد، یکی ریزه که رنگ آن مایل به سرخی و طعم آن اندکی مایل به تلخی است و دوم از آن بزرگتر و رنگ آن سرخ مایل به تیرگی می باشد و هر دو خودرو در صحراها و باغ ها و دامن کوه ها می رویند. دارای خاصیت مقوی معده و هاضمه بوده و جهت گرفتگی آواز و نیکویی رنگ رخسار مفید است. برای حصبه و برودت احشا و خروج خلط سینه و ریه مفید است. محرک قوای جنسی است، به خصوص اگر هر روز دو مثقال ( ۱۰ گرم) از آن را با چهار مثقال( ۲۰ گرم) شکر کف نمایند. ضماد آن برای زخم ها، ورم ها و نقرس سودمند است. همچنین برای سرفه مزمن و جهت شش، جگر و زخم های رحم نافع است.
از قدیم خاکشی در طب عامیانه به اشکال زیر مورد استفاده بوده است:
به عنوان ضد سم حدود ۱ مثقال(پنج گرم) از دانه ها را بشویید و با آب یا گلاب به اندازه ای بجوشانید تا دانه ها شکفته گردند. سپس نیم گرم از آن را به مسموم بخورانید. در این حالت ایجاد تهوع و قی می کند. این کار باید تکرار شود تا قی متوقف گردد. برای رفع اسهال کودکان یک قاشق خاکشیر را بشویید و در ظرفی بریزید و روی حرارت کم به هم بزنید تا بو داده شود. آنگاه به آن کمی عسل بیفزایید و هر نیم ساعت یک قاشق چایخوری از آن به کودک بخورانید.
برای نیکویی رنگ رخسار هر روز دو مثقال خاکشی و چهار مثقال شکر تا ۱۰ روز به صورت خوراکی مصرف کنید.
برای درمان زخم ها و ورم های بدن از ضماد آن استفاده می شود. ضماد آن برای تسکین دردهای نقرس مفید است. برای دفع سنگ کلیه از مخلوط خارشتر، خاکشیر و ترنجبین به صورت جوشانده، صبح ناشتا مصرف گردد.
برای چاق شدن، خاکشیر با شیر تازه مصرف شود. برای برطرف شدن جوش های صورت یک قاشق ترنجبین و دو قاشق غذاخوری خاکشیر را مخلوط کرده و هر روز صبح، ناشتا میل شود. این عمل باید دو هفته ادامه یابد.
نکات قابل توجه:
۱ – دانه های خاکشی باید در ظروف سربسته، دور از نور، حرارت و رطوبت نگهداری شوند.
۲ – گاهی دانه های گیاهان خانواده خاکشی که مشابه با آن می باشند به اشتباه توسط مردم مورد استفاده قرار می گیرند، لذا باید به رنگ، اندازه و شکل دانه ها دقت کافی نمود.
۳ – بعضی از افراد هنگامیکه خاکشیر می‌‌خورند ممکن است سردرد بگیرند اینگونه اشخاص باید خاکشیر را با کتیرا بخورند.
منبع: مجله تصویر زندگی
خاک شیر بی نظیر بود.