یکی از مراسمهای عزاداری که با وسعت زیادی در نقاط مختلف ایران و با تأثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص آن مناطق، به اجرا درمیآید، مراسم نخل برداری یا نخل گردانی است که با مفهوم تشییع پیکر مقدس سید الشهدا (ع) در روز عاشورا برپا میشود.
به گزارش همشهری پیشینیه رسم نخلگردانی در مراسم عزاداری به دورههای پیش از صفویه میرسد. بسیاری از نویسندگان هم رسم نخلبندی و نخلگردانی را از بدعتهای صفویان در ایران دانستهاند. اصولاً نخل به مفهوم درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچهای تزیینی هم نخل گویند.
اما در مراسم عزاداری اصطلاح نخل به تابوت وارهای میگویند که آن را بر دوش میکشند .این وسیله اتاقکی چوبی و حجیم و به شکل مکعب مستطیل است که از چوب بستی و با یک کفبندی تشکیل شده است. الواری که در کف به کار میرود، معمولاً یک متر بالاتر از پایه های ستون ها قرار گرفتهاند.
دو سر هر یک از تیرها حدود یک متر از ۴ طرف کف دیواره نخل بیرون آمده و در واقع، دستگیره نخل را تشکیل میدهد. شکل ظاهری برخی نخلها جناغی شکل سروی و برخی به صورت یک جناغ قوسی شکل است.
البته نخل، شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به حال هم نخلی که به شکل درخت خرما ساخته شده باشد، دیده نشده است.
معمولاً نخل را در نخستین دهه ماه محرم و اکثر اوقات دو یا سه روز پیش از تاسوعا میبندند. آراستن نخل و بستن آن یک تا چند روز طول می کشد و این زمان بستگی به کوچک و بزرگ بودن نخل و مقدار لوازم و اشیا تزیینی و بویژه نوع آذین بندی آن دارد.
جالب است با اصطلاح «بابای نخل» هم آشنا شویم. بابای نخل معمولاً فردی است که برای آذین بندی نخل و بستن آن بسیارآزموده و با مهارت است و همان کسی است که در آخر مراسم، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه ای نزد خود تا سال آینده نگاهداری میکند.
در بسیاری از روستاها کار نخل آرایی و نگهداری و مراقبت از اشیای تزیینی نخل، به یک خانواده معین اختصاص دارد .از قدیم الایام در آیین نخل داری و نخل گردانی، نوعی تقسیم کار و نقش و وظیفه و حقوق اجتماعی برای خاندان قدیمی محله های شه و یا ده برقرار بوده است.
مردم هم بر طبق سنتهای پدران و نیاکان خود، وظایف مربوط به نخل بندی و نخل گردانی در هر محل را مختص خانواده های مشخصی میدانستند. از مقام و منزلت بابای نخل هم که برایتان گفته شد . روز عاشورا نخل سیاه پوش آذین بسته را بلند میکنند، با آداب خاصی می گردانند و همراه با دسته های سینه زن و زنجیرزن به گذرگاه های محله میبرند.
گاهی هم ب زیارتگاه یا امامزاده محله یا به محل مجلس عزاداری و روضه خوانی یا به درخانه های روحانی بزرگ یا شهر یا ده حمل می کنند. بعضی نخلها بسیار بزرگ و سنگین هستند که دهها مرد تنومند و قوی هیکل هم ممکن است بسختی آن را بر شانههای خود حمل کنند.
هر دسته، راهنمایی دارد که در گذرگاه های ویژه به حاملان نخل فرمان ایست می دهد تا نوحه خوانی و استراحت کرده و احتمالاً نخل کش را هم تعویض نمایند. حتماً دیده اید که برای بلند کردن نخل، مردان جوان و تنومند به زیر نخل میروند و دستگیرههای چهار جانب آن را میگیرند و«یا حسین» گویان آن را بلند می کنند و دستگیرهها را روی بالشتکهای پارچهای که بر سر شانه های خود قرار داده اند، میگذارند . تعداد نخل کشان هم بستگی به بزرگی و سنگین نخل دارد.
غروب عاشورا و پس از آیین شام غریبان، نخل را به جایگاه خود در حسینیه یا میدان بازمیگردانند. بابای نخل اشیا و زیورهای نفیس و گرانبهای نخل را باز میکند و در صندوقی قرار داده و به خانه خود می برد و تا محرم سال بعد ، از آنها مراقبت میکند.
یزدیها در قدیم دو نخل بسیار بزرگ داشتند که یکی از آنها را در میدان میرچخماق و نخل دیگر را در میدان مجاهدین نگهداری میکردند. هر سال در روز پنجم ماه محرم، آذین بندی نخل را آغاز و این کار را در شب عاشورا به پایان میبردند. مردم هم روز عاشورا دسته دسته برای تماشای نخل و هم گرداندن آن به این دو میدان میرفتند .
نخل کشان یک سردسته داشتند که به هنگام بلند کردن نخل، خبردار میگفت، جوانان نخل را برداشته و بر دوش خود قرار داده و آن را حرکت میدادند. آداب عزاداری محرم از جم پدیده های فرهنگی است که با حفظ عناصر اصول خلاقیتهای اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی جوامع مختلف آراسته شده و اگر چه دارای مضامین واحدی است اما به تبع حوزه های فرهنگی با نمودهای مختلفی دیده میشود.
