تا گذشته‌های نه چندان دور، ماه رمضان علاوه بر مناسکی که همچنان شاهدشان هستیم، آیین‌ها و نغمه‌هایی هم با خود و در کنار خود داشت که گویی این روزها به دست فراموشی سپرده شده یا بسیار کم فروغ شده است. پیش‌ترها، چاووش خوانان چند روز قبل از فرا رسیدن ماه رمضان در کوچه‌ها و میادین شهر راه می‌افتادند و نوید ماه رمضان را می‌دادند و در سه روز پایانی ماه صیام نیز «الوداع خوانی» سر می‌دادند و به استقبال ماه شوال می‌رفتند؛ آیین‌ها و سنت‌هایی که انگار حتی در روستاها نیز از یادها رفته‌اند و کمتر کسی در این ماه مبارک گوش به سحر خوانی یا صدای طبل و نقاره می‌سپارد. با فؤاد توحیدی، پژوهشگر موسیقی نواحی در خصوص موسیقی رمضان و نغمه‌ها و نواهای رمضانی-عمدتاً از یادها رفته- به گفتوگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
موسیقی رمضان یکی از انواع موسیقی مناسبتی مذهبی در ایران است که از دیرباز مورد توجه بوده، اما آیا این نوع موسیقی یا آیین‌ها در همه شهرهای ایران اجرا می‌شود؟
موسیقی آیینی رمضان در همه جای ایران رایج بوده و البته هنوز هم در بسیاری ازمناطق ایران مورد اهمیت بوده و همچنان شنیده می‌شود. آن دوران مانند امروز ارتباطات و تکنولوژی چندان گسترده نبود یعنی نه وسایل ارتباط جمعی وجود داشت و نه ساعت زنگداری و نه رادیو و تلویزیون، حتی دریک دوره با صدای شلیک توپ مردم متوجه آغاز ماه رمضان می‌شدند. البته هنوز هم در برخی از نقاط ایران این سنت رایج است به‌طورمثال دراستان کرمان موسیقی رمضان بسیار مورد توجه مردم بوده و در هنگام افطار از ساز «سفید مهره» که یک ساز بادی و صدفی شکل است استفاده می‌کردند.سازی که معمولاً در امامزاده‌ها نگهداری می‌شود و در آن می دمیدند تا طلوع یا غروب خورشید را اعلام کنند یا آنکه در بعضی از امامزاده‌ها مانند امامزاده زید(ع) شهداد کرمان هنگام سحر و افطار نقاره می‌نواختند. البته آن دوران در بازار کرمان هم صدای نقاره شنیده می‌شد. در برخی از مناطق هم چون عبدل‌آباد کرمان با ساز شاخ نفیر نوید سحر می‌دادند. در روستاهای رفسنجان هم‌سازی بود به‌نام «چلیک» از جنس حلبی که به گردن آویخته می‌شد و با ضرب‌های چوب مژده سحر یا افطار می‌دادند. در سیرجان هم با شتر به درخانه‌ها می‌آمدند و طبل نوازی می‌کردند و آوازهای مخصوص سحری می‌خواندند. متأسفانه همه این آیین‌ها و سنت‌ها درحال فراموشی است.
در کناراین برنامه‌ها، افرادی هم بودند که به سحر خوانی می‌پرداختند و درهنگام سحربه مکان‌های مرتفع می‌رفتند و تا اذان صبح شروع به سحر خوانی می‌کردند والبته هنگام غروب آفتاب هم این مراسم اجرا می‌شد، درواقع حرفه این افراد سحر خوانی بود. آنها از تابش نور آفتاب روی کاهگل‌ها متوجه اوقات شرعی می‌شدند یعنی هنگامی که کاهگل‌ها به رنگ زرد طلایی در می‌آمد متوجه طلوع آفتاب می‌شدند و دیگر کسی نباید غذا می‌خورد.
آیین سحر خوانی هنوز در همه شهرهای ایران اجرا می‌شود حتی در رادیو و پیش‌تر هم در مساجد و تکایا سحر خوانی می‌کردند.
سحر خوانی از جمله آیین‌های ماه رمضان است که هنوز هم پا برجا بوده و حال و هوای خودش را دارد. البته سحر خوانی در هر منطقه، منطبق با فواصل موسیقایی و گردش ملودی همان منطقه اجرا می‌شود و هر منطقه بر اساس آداب و فرهنگ موسیقی خود سحر خوانی را اجرا می‌کند. به‌طور مثال در جنوب کرمان سحر خوانی کاملاً مبتنی بر موسیقی مقامی منطقه است اما در شهرها این آیین بیشتر از جوهره موسیقی ردیفی و دستگاهی ایران تبعیت می‌کند. به‌عنوان مثال در یک منطقه قطعات در آواز شوشتری اجرا می‌شد یا در منطقه دیگر قطعات در دستگاه نوا اجرا می‌شد.
از دیگرآدابی که ماه مبارک رمضان در کرمان برگزار می‌شود «قنبر خوانی» است که سال 91 در فهرست میراث معنوی(ناملموس) ایران به ثبت رسید. این آیین در واقع نوعی شبیه خوانی است که روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان در تکایا یا بعضی از میادین شهر اجرا می‌شود و هنوز هم دراکثر روستاهای ایران این آیین زنده است. درگذشته این مراسم توسط پرده خوانان و مرشدان در شب‌های قدر یا روز شهادت حضرت علی(ع) اجرا می‌شد. در واقع قنبرخوانی نوعی نمایش موسیقایی، آیینی در اشکال آوازی به شمار می‌رود که معروف به «قنبر» غلام حضرت علی(ع) و به عبارتی شرح حال او و ارادتش به مولا امیرالمؤمنین(ع) است.
آیا هنوز هم این سنت و آیین‌ها در ایران زنده است؟
متأسفانه خیر و هر روز که می‌گذرد بخشی از فرهنگ ما هم به فراموشی سپرده می‌شود و بهتر است بگوییم دیگر چیزی از آن باقی نمانده است. البته این اتفاقات بد تنها شامل موسیقی رمضان نمی‌شود بلکه ژانرهای دیگر موسیقی نواحی هم دچار فراموشی شده‌اند و رد پایی از آن باقی نمانده است و امروز جای سازهایی چون دهل و سرنا را سازهای الکترونیکی گرفته و جای تأسف است که هیچ دلسوزی ندارد. موسیقی نواحی ما دیگر آرام آرام به ورطه نابودی می‌رود و با رفتن استادان پیشکسوت هر منطقه این نگرانی هم بیشتر احساس می‌شود، آنها میراثداران موسیقی اصیل ما بودند و هستند که با مرگ خود بخش عظیمی از گنجینه موسیقی ایران را به زیر خاک بردند و در این سال‌ها کسی تلاش نکرد آثار آنها را به یادگار ضبط و جمع‌آوری کند. سالی یک بار جشنواره‌ای با عنوان جشنواره موسیقی نواحی در ایران برگزار می‌شود که بیشتر جنبه یک نمایش هنری دارد البته بودن آن بهتر از حذف آن است اما ای‌کاش در چنین جشنواره‌هایی اتاق فکری تشکیل می‌شد تا با تدابیر بهتری در جهت حفظ موسیقی نواحی تلاش شود. حتی برگزارکنندگان این جشنواره می‌توانند از ایده و اندیشه دانشجویان نیز بهره ببرند تا در کارهای پژوهشی شرکت داشته باشند. البته چه بهتربود جشنواره موسیقی نواحی به پژوهشگران دانشگاه‌ها سپرده می‌شد. اما متأسفانه هر سال یک تعداد افراد تکراری در بخش‌های مختلف آن قرارمی‌گیرند، آنها هر فکر و ایده‌ای که داشتند پیاده کردند و به‌نظر من حضورشان اصرار بیش از اندازه است و به صلاح جشنواره‌ای به این عظمت نخواهد بود و بهتر است ازایده‌های افراد جوان‌تر و خوش‌فکر‌تر استفاده شود تا علاوه بر آگاهی بیشتر به موسیقی اصیل سرزمینشان، درحفظ این آداب و رسوم تلاش بیشتری شود. متأسفانه باید بگویم ما مرز خطر را هم رد کرده‌ایم و به عقیده من تا بیست سال دیگر چیز زیادی از موسیقی نواحی باقی نخواهد ماند.حدود شش سال پیش نشست پژوهشی با هدف بررسی موسیقی آیینی رمضان در فرهنگستان هنر برگزار شد که اتفاق بسیار خوبی بود اما متأسفانه به یک دوره خلاصه شد و دیگر ادامه نداشت. ما می‌توانیم در دانشگاه‌ها یا مراکز هنری کارگاه‌های حتی یک روزه برگزار کنیم و موسیقی‌های آیینی چون موسیقی رمضان را به مردم و بویژه نسل جوان معرفی کنیم. من شخصاً به همراه یکی از دوستانم فیلم مستندی تهیه کردیم از آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در شهر کرمان که چندین بار از شبکه چهار سیما پخش شد. من در این مستند در نقش پژوهشگر بودم و از نقاط مختلف استان کرمان تصویر‌برداری کردیم و حتی در برخی از نقاط کرمان که سنت‌هایی چون موسیقی رمضان کاملاً از بین رفته بود خواهش کردیم برای یک بار جلوی دوربین این موسیقی را اجرا کنند.
چرا تا به امروز جشنواره خاصی برای معرفی موسیقی رمضان برگزار نشده است؟ یا آنکه بخشی از جشنواره موسیقی نواحی را به معرفی و اجرای موسیقی‌های آیینی چون موسیقی رمضان اختصاص دهند؟
بله. ایده بسیار خوبی است اما متأسفانه ازآن غافل شده‌ایم. ای‌کاش جشنواره‌ای در این خصوص در ایران برگزار شود حتی به مدت یک دوره تا تمام مستندات آن ثبت و ضبط شود و در قالب کتاب یا لوح‌های فشرده در دست علاقه‌مندان قرار بگیرد.
حدود 12 سال پیش جشنواره‌ای درکرمان برگزارکردم با نام «چاووش خوانی» که از نقاط مختلف استان کرمان دراین جشنواره شرکت داشتند و سبب شد اجراهای این هنرمندان ثبت و ضبط شود و چه خوب بود اگر همین کارها برای موسیقی رمضان انجام می‌گرفت.
جشنواره موسیقی نواحی طی این سال‌ها که از برگزاری آن می‌گذرد به بسیاری از ژانرهای موسیقی نواحی پرداخته است و هر سال یک موضوع خاصی را مورد توجه قرار می‌دهد به‌طورمثال منظومه خوانی، موسیقی حماسی و... اما پرداختن به ژانرهای مذهبی کمتر مورد توجه این جشنواره بوده است.
جشنواره موسیقی نواحی به‌عنوان بزرگترین جشنواره موسیقی مناطق نقاط ضعف بسیاری داشته و در این سال‌ها که در شهر کرمان برگزار شده تنها محل اجرا مورد توجه بوده و هیچ کدام از دبیرها کرمانی نبودند و با مقتضای هر دوره دبیر جشنواره هم تغییر می‌کردند یعنی تا می‌خواستند سیاست‌های خود را پیاده کنند بسرعت دبیر دیگری را جایگزین می‌کردند و به نظر من این اتفاق از بزرگترین معضلات جشنواره‌های موسیقی ایران است.
گفتوگو از: ندا سیجانی
این گفتوگو نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
موسیقی آیینی رمضان در همه جای ایران رایج بوده و البته هنوز هم در بسیاری ازمناطق ایران مورد اهمیت بوده و همچنان شنیده می‌شود. آن دوران مانند امروز ارتباطات و تکنولوژی چندان گسترده نبود یعنی نه وسایل ارتباط جمعی وجود داشت و نه ساعت زنگداری و نه رادیو و تلویزیون، حتی دریک دوره با صدای شلیک توپ مردم متوجه آغاز ماه رمضان می‌شدند. البته هنوز هم در برخی از نقاط ایران این سنت رایج است به‌طورمثال دراستان کرمان موسیقی رمضان بسیار مورد توجه مردم بوده و در هنگام افطار از ساز «سفید مهره» که یک ساز بادی و صدفی شکل است استفاده می‌کردند.سازی که معمولاً در امامزاده‌ها نگهداری می‌شود و در آن می دمیدند تا طلوع یا غروب خورشید را اعلام کنند یا آنکه در بعضی از امامزاده‌ها مانند امامزاده زید(ع) شهداد کرمان هنگام سحر و افطار نقاره می‌نواختند. البته آن دوران در بازار کرمان هم صدای نقاره شنیده می‌شد. در برخی از مناطق هم چون عبدل‌آباد کرمان با ساز شاخ نفیر نوید سحر می‌دادند. در روستاهای رفسنجان هم‌سازی بود به‌نام «چلیک» از جنس حلبی که به گردن آویخته می‌شد و با ضرب‌های چوب مژده سحر یا افطار می‌دادند. در سیرجان هم با شتر به درخانه‌ها می‌آمدند و طبل نوازی می‌کردند و آوازهای مخصوص سحری می‌خواندند. متأسفانه همه این آیین‌ها و سنت‌ها درحال فراموشی است.
