عمران خان، نخست وزیر پاکستان وارد تهران شد تا پیرامون کاهش تنش میان ایران و عربستان نقش میانجیگر را ایفا کند. این دومین سفر عمران خان به ایران در یک سال گذشته است که با توجه به تمایل تهران و ریاض برای کاهش تنش ها، می‌تواند نتایج مهمی به همراه داشته باشد.
به گزارش «تابناک»؛ وزارت خارجه پاکستان، روز شنبه، با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد، هدف اصلی سفر عمران خان، ارائه ابتکاری در زمینه برقراری صلح میان تهران و ریاض است.
در این بیانیه آمده است: «ابتکار امکان گفت‌وگو میان پادشاهی عربی سعودی و ایران، دو کشور برادر پاکستان، تلاشی از جانب نخست وزیر پاکستان برای تضمین صلح در منطقه است.» همین بیانیه، ارسال پیام از جانب محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، به سران ایران یا درخواست وی از نخست وزیر پاکستان برای وساطت میان ایران و عربستان را تکذیب کرد.
با این حال، در هفته‌های اخیر، عربستان از تنش‌زدایی با ایران حمایت کرده است؛ امری که موجب شد عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق و عمران خان برای کاهش تنش‌ها در خلیج فارس وساطت کنند. چند هفته پیش، عبدالمهدی به عربستان سفر و نتایج این سفر را خوب ارزیابی کرد. وی قرار بود به ایران هم سفر کند تا این نتایج را به اطلاع مقامات ایرانی برساند، اما ناگهان عراق صحنه تظاهرات خونین شد که در آن بیش از ۱۰۰ تن کشته و هزاران تن مجروح شدند. از این روی، میانجیگری عبدالمهدی نیمه تمام ماند.
عمران خان راه عبدالمهدی را ادامه می‌دهد. او در جریان نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در سپتامبر گذشته، به عنوان میانجی میان ایران و آمریکا و همچنین بین ایران و عربستان ظاهر شد. در حاشیه همین نشست، عمران خان با رؤسای جمهور ایران و آمریکا دیدار کرد. علاوه بر این، اندکی پیش از نشست نیویورک، وی به عربستان رفت و با سران این کشور گفت‌وگو‌هایی انجام داد. پس از این دیدارها، عمران خان مدعی شد که دونالد ترامپ و محمد بن سلمان از او خواسته‌اند برای کاهش تنش‌ها با ایران وساطت کند.
در همین راستا، سفرهای اعلام‌نشده مقامات پاکستانی به ایران و عربستان شروع شد. منابع آگاه پاکستانی می‌گویند زمینه وساطت فعلی عمران خان در هفته آخر سپتامبر فراهم شد. این منابع به روزنامه پاکستانی اکسپرس تریبیون گفتند، در هفته آخر سپتامبر، یعنی پس از دیدار عمران خان با رؤسای جمهور ایران و آمریکا در نیویورک، مقامات بلندپایه پاکستان به تهران و ریاض رفتند و با مقامات دو طرف درباره کاهش تنش‌ها صحبت کردند. دولت پاکستان این سفرهای سری را هنوز تأیید نکرده، اما احتمالا نتایج این سفرها، عمران خان را متقاعد کرده است که وساطتش شانس موفقیت دارد.
دو انگیزه «خان» از میانجیگری
اما در این بین، نمی‌توان از دو انگیزه اصلی عمران خان برای ایفای نقش یک میانجی دیپلماتیک چشم پوشید؛ رهبر متفاوت پاکستان بنا دارد با به سرانجام رساندن این تلاش ها بر وزن سیاسی خود در داخل پاکستان بیفزاید و از سوی دیگر به دلیل آنکه هرگونه درگیری نظامی می‌تواند معادلات خلیج فارس را بر هم بزند، منافع اقتصادی خود را تضمین و تأمین کند. از همین روی، وی بسیار مصر است تا بتواند طرح خود برای کاهش تنش‌ها میان تهران و ریاض را به نقطه قابل اتکایی برساند.
چنانچه «اعزاز احمد چودری» سفیر سابق پاکستان در آمریکا و رئیس فعلی اندیشکده مطالعات راهبردی اسلام آباد هم ضمن طرح این پیشنهاد که پاکستان باید آمادگی خود را برای میزبانی از نشست مشترک سران ایران و عربستان اعلام کند، گفت:« ایران و عربستان دو کشور دوست پاکستان هستند. نخست وزیر پاکستان در جریان سفرهای آتی خود به این دو کشور باید نسبت به پیامدهای هرگونه جنگ در منطقه هشدار داده و اعلام کند در صورت بروز درگیری، تنها کشورهای منطقه متحمل درد و رنج نخواهند بود، بلکه جامعه جهانی نیز از تبعات سنگین آن در امان نخواهد ماند.»
شروط موفقیت ابتکار عمران عمران خان
روزنامه لبنانی الاخبار در یادداشتی با تیتر «عمران خان به ایران و سپس عربستان می‌رود: میانجیگری در گرو راه حلی جامع است»، شروط و شرایط موفقیت سفر امروز نخست وزیر پاکستان در میانجیگری بین تهران و ریاض را از دیدگاه خود تشریح کرد.
در این یادداشت آمده است: تحرکات عمران خان در امتداد خط تهران – ریاض، نشانه‌های مثبتی از شانس موفقیت ابتکار وی دارد. با اینکه هنوز مشخص نیست، هدف از پیام‌های سعودی دستیابی به یک راه حل جامع و گسترده است یا یک آتش‌بس امنیتی که فقط اجتناب از تکرار حملات علیه عربستان را تضمین می‌کند و دوم آنکه آیا آمریکا به عربستان سعودی برای آشتی با ایران چراغ سبز داده است یا خیر؛ اما اگر چیزی غیر از این دو مورد باشد، اسلام آباد مانند بغداد موانع بسیاری بر سر راه میانجیگری خود خواهد دید.
الاخبار ابتکار عمل کنونی پاکستان را دارای ویژگی‌های مهمی خواند که می‌تواند دیوار بحران منطقه را بشکند و افزود: دلیلش این است که نخست وزیر پاکستان پس از حمله اخیر به آرامکو با ولیعهد سعودی در ریاض و سپس با حسن روحانی، رئیس جمهور ایران در نیویورک دیدار کرده است و این واسطه‌گر پاکستانی در نیویورک، حامل پیام بن سلمان به رهبران ایران بود.
نویسنده تصریح کرد: ازسرگرفته شدن تحرکات عمران خان و سفر امروز وی به تهران و عزیمت چند ساعت بعدش به عربستان، بدان معناست که حداقل عزم پیشرفتی وجود دارد؛ هرچند نخست وزیر پاکستان اعلام کرده بود که دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا نیز خواهان میانجیگری او نزد تهران شده بود، شانس موفقیت این میانجیگری محدود به کاهش تنش منطقه‌ای، جنگ یمن و روابط سعودی و ایران دارد، به ویژه که تور منطقه‌ای عمران خان شامل عربستان سعودی هم می‌شود.
الاخبار ادامه داد: با اینکه عمران خان کشورش کمترین ارتباطی با بحران ندارد، دارای مشخصاتی است که به وی امکان می‌دهد، نقشی ایفا کند که شاید از نقش میانجیگری عراق آسان‌تر باشد. اسلام آباد با هر دو طرف ریاض و تهران روابط بسیار خوبی دارد و در عین حال می‌تواند نشان دهد، از یک طرف خاص جانبداری نمی‌کند.
نویسنده با تأکید بر اینکه به نظر نمی‌رسد موفقیت دیپلماسی ارتباط زیادی با ماهیت طرف میانجیگر داشته باشد، بیشتر از اینکه تصمیم طرفین مربوطه اهمیت دارد، گفت: برای تهران مسأله حل شده است. گفت‌وگو راه نهایی است. حتی اگر ایران مجبور شود با استفاده از ابزارهای مختلفی به ریاض فشار آورد تا آن را برای حضور بر سر میز مذاکرات ترغیب کند. همانطور که با امارات انجام داد.
این روزنامه لبنانی تأکید کرد: با وجود این، ایرانی‌ها حاضر نمی شوند خود را سخنگوی متحدانشان در صنعا معرفی کنند یا بخواهند بر آنها فشار بیاورند تا ریاض به یک پیروزی مجانی در جنگ که مستحق آن نیست دست یابد. از همین روی، شرط موفقیت هر مذاکره‌ای را در توقف جنگ یمن از طریق مذاکره یمنی‌ها با عربستان در ریاض می‌دانند.
الاخبار نوشت: این کمی متفاوت است، زیرا چشم انداز یمن مبهم است و تلاش‌های کشورهایی مانند عمان، عراق و روسیه برای گردهم آوردن ایرانی‌ها و سعودی‌ها تا همین اواخر در گرو تصمیم آمریکایی‌ها بوده است.
این روزنامه به نقل از منابع خود تأکید کرد: تلاش واسطه‌ها برای ایجاد یک کانال دیپلماتیک بین سعودی‌ها و ایرانی‌ها به طور لجستیکی به بن بست نرسیده است، بلکه مداخلات بعدی ایالات متحده برای دستیابی به نتیجه در آن بسیار تأثیرگذار است.
الاخبار در ادامه با طرح این پرسش که هم اکنون چه چیزی عوض شده است، افزود: نکاتی وجود دارد که به احتمال چرخش سعودی‌ها اشاره دارد. سخنان اخیر بن سلمان مبنی بر این است که وی راه حل سیاسی را بر راه حل نظامی با ایران ترجیح می‌دهد و این تکرار مواضع دولت آمریکاست. پس از اینکه برای ریاض روشن شد امید بستن به حمله آمریکا، هرگز به نتیجه‌ای نمی‌رسد و ثابت شد که واشنگتن از سقف فشارهای اقتصادی به سمت یک حمله نظامی پیش نمی‌رود.
به عقیده نویسنده، سعودی‌ها پس از تشدید عملیات یمن دریافتند که تنش جو منطقه‌ای به آنها آسیب می‌رساند و دقیقاً نتایجی برعکس حاصل شده که حمله به آرامکو و عملیات نجران نمونه آن است و آمریکا هم از متحد سعودی خود محافظت نمی‌کند و بهای محافظت از آن را از پیش گرفته است.
الاخبار نوشت: بن سلمان موضع خود را در پیامی که چند روز پیش برای عمران خان برد بیان کرده است. همان گونه که طرف پاکستانی و همچنین علی ربیعی، سخنگوی دولت ایران درخواست میانجیگری بن سلمان را تأیید کرد. انتظار می‌رود که میانجیگر پاکستانی امروز سخنان مثبتی از هر یک از کشورهای ایران و پاکستان بشنود، اما موفقیت این میانجیگری در گرو چراغ سبز آمریکا به ریاض است که هنوز این جنبه قضیه روشن نیست و اینکه آیا عربستان قادر است به مخالفت آمریکا کاری نداشته باشد؟!
این روزنامه تأکید کرد: از جمله شروط موفقیت ابتکار عمران خان در این است که درخواست عربستان از پاکستان فقط رساندن یک پیام درباره تمایل ریاض به آتش‌بس جزیی برای حفاظت از خودش و اجتناب از حملات بیشتر نباشد، به گونه‌ای که پرونده‌های مهم‌تری نظیر جنگ یمن را شامل نشود که این امر توسط تهران تضمین نمی‌شود.
در پایان آمده است: دو نشانه وجود دارد که پیش بینی اتفاقات آتی را بدون تصمیم جسورانه از طرف ریاض دشوار می‌کند: اول اینکه آمریکا تعداد بیشتری نیرو به عربستان سعودی اعزام می‌کند و دوم نفتکش ایرانی در دریای سرخ مورد حمله قرار می‌گیرد.
چالش های میانجیگر
با این حال همچنان می‌توان از وجود چالش‌های مهمی بر مسیر میانجیگری پاکستان و حصول توافق سخن به میان آورد. یکی از این موارد، بی اعتمادی عمیق میان دو طرف و ترس سعودی‌ها از افزایش نفوذ محور مقاومت و وانهادن کامل بازی قدرت منطقه‌ای به ایران است.
از بعدی دیگر جنگ یمن و تداوم آن چالش مهمی در هرگونه تلاش برای کاهش تنش میان دو طرف است. عربستان که توان مقابله با یمنی‌ها را از دست داده است، برای حفظ وجهه خود در داخل و صحنه بین المللی واکنش‌های یمن به بمباران و تداوم دیوار محاصره را به ایران نسبت می‌دهد؛ بنابراین جنگ یمن، مؤلفه‌ای مهم در برآیند موفقیت یا عدم موفقیت میانجیگری است و اگر ریاض در پی صلح با تهران است، باید بپذیرد جنگ یمن را به گونه‌ای فیصله دهد. از این روی، انتظار می‌رود عمران خان در دیدار‌های خود از تهران و ریاض منحصراً در یافتن راه حل جنگ یمن متمرکز شود.
همچنین نباید از نقش و نفوذ آمریکا در عربستان سعودی ـ که می‌تواند از هرگونه موفقیت در این طرح جلوگیری کند ـ چشم پوشی کرد. آمریکا با سیاست ایران‌هراسی موفق شده است که بخش زیادی از درآمد‌های نفتی کشورهای خلیج فارس را با فروش سلاح و یا به بهانه تأمین امنیت از آنها بستاند. طبیعتاً واشنگتن و تل آویو کاهش اختلافات میان کشورهای حاشیه خلیج فارس و تهران را به ضرر منافع خود تلقی خواهند، چون اساس دیدگاه ایران به تأمین امنیت خلیج فارس خروج نیرو‌های نظامی بیگانه به ویژه آمریکاست.
سفر عمران خان به تهران در شرایطی صورت می‌گیرد که یک کشتی نفتکش ایران روز جمعه در سواحل دریای سرخ مورد حمله‌ای که گمان می‌رود راکتی بوده باشد قرار گرفت؛ هرچند عامل این حمله معرفی نشده، می‌توان حدس زد که همزمانی این دو رویداد بی‌دلیل نیست و طرف‌هایی چون اسرائیل، خواهان موفقیت تلاش‌های میانجیگری عمران خان نیستند.
در نهایت اینکه، پاکستان رابطه بسیار نزدیکی با ایران و عربستان دارد. حدود دو و نیم میلیون پاکستانی در عربستان سعودی زندگی می‌کنند. پاکستان همچنین مسئول دفتر حافظ منافع ایران در آمریکاست.
رابطه بین ایران و عربستان در سال های اخیر تیره بوده و رابطه دیپلماتیک دو کشور پس از حمله به سفارت عربستان در تهران در ابتدای سال ۲۰۱۶ میلادی قطع شد.
تنش بین تهران وریاض نیز در چند ماه اخیر و به ویژه پس از حمله به تأسیسات نفتی آرامکو در عربستان به شدت بالا گرفته است. آمریکا و دولت های غربی به همراه عربستان می‌گویند که ایران پشت این حملات بوده است. ایران این ادعا را رد می‌کند.
وزارت امور خارجه پاکستان قبل از سفر ایشان میانجیگری بین ایران و عربستان را رد و گفت ایشان یک طرح برای کاهش سطح برخورد دارد.
عمران خان