تمامی برنامه‌های توسعه‌ای کشور، سندهای چشم‌انداز ملی و طرح‌های ساماندهی اقتصادی کشور، یک نقطه مشترک دارند و آن‌هم برنامه‌ریزی برای رهایی از اقتصاد وابسته نفت است. موضوعی که با از سر گیری تحریم‌های بین‌المللی در سال‌های اخیر اهمیتی صد چندان یافته است. محسن دهنوی، استاد دانشگاه شهید بهشتی تهران و مدیر بخش تولید و تجاری‌سازی ستاد توسعه زیست فناوری کشور معتقد است که زیست فناوری می‌تواند نقطه اتکایی برای رهایی از اقتصاد نفتی باشد. زیست فناوری، یا بیوتکنولوژی، شامل فنونی است که از موجودات زنده برای ساخت یا تغییر محصولات، ارتقا کیفی گیاهان یا حیوانات و تغییر صفات میکروارگانیسم‌ها برای کاربردهای ویژه استفاده می‌کنند. کشور ایران، در زمینه تولید دانش زیست فناوری رتبه شانزدهم جهان و نخست منطقه را به خود اختصاص داده است. در بازار زیست فناوری آسیا نیز در میان پنج کشور پیشرو است و پس از ژاپن، کره جنوبی، هند و چین به پیشرفت‌های فراوانی دست یافته است.
به باور دهنوی، چهار عنصر اصلی سبب شده‌اند که زیست فناوری در جهش اقتصادی ایران نقشی حیاتی داشته باشد. کاربردهای وسیع زیست فناوری، دانش انباشته شده و زمان شروع، برخورداری از دانش تولید در مقیاس صنعتی و حجم بالای فارغ التحصیلان و نخبگان کشور شاخص‌هایی هستند که نشان‌دهنده ضرورت توجه به این حوزه جدید دانش هستند.
استاد دانشگاه شهید بهشتی تهران با بیان این مطلب که ایران در تولید دانش و مقاله‌های علمی در سراسر جهان شهرت خوبی دارد، می‌گوید: «با این حال ما معمولا در کاربردی کردن دانش چندان پیشرفته نیستیم و نمی‌توانیم از آن تولید ثروت کنیم. به همین دلیل هم، رتبه هشتم جهان در تولید داروهای پیشرفته با دانش تمام بومی، برای کشورهای خارجی‌ها اعجاب آور است.»
کاربردهای وسیع زیست فناوری/ از فناوری کشت بافت تا چندقلو زایی دام‌ها
استاد دانشگاه شهید بهشتی تهران، در تشریح کاربردهای وسیع زیست فناوری و تاثیر آن در جهش اقتصادی ایران، می‌گوید: «یکی از اصلی‌ترین کارکردهای فناوری، ایجاد بهبود چشمگیر در بازده و کیفیت تولید است. اگرچه بسیاری از فناوری‌ها به مرزهای فیزیکی پیشرفت خود رسیده‌اند، با این حال زیست فناوری با رشد سرسام‌آور و کشف روش‌های جدید، تغییرات جدی در تمامی زمینه‌های کشاورزی، پزشکی، محیط زیست، صنایع غذایی و ... به وجود آورده است.»
به گفته دهنوی، یکی از این کاربردهای اساسی فناوری در زمینه کشاورزی است: «در حوزه کشاورزی یک فناوری به نام کشت بافت وجود دارد. نقطه اصلی تمایز میان کشاورزی سنتی ما با کشاورزی صنعتی کشورهای پیشرو در همین فناوری نهفته است. فناوری کشت بافت در توسعه گونه‌های مقاوم و پر محصول، ایجاد مزارع یک دست با قابلیت صرفه‌جویی در مصرف آب و مواد مغذی و همچنین مقاومت یکنواخت به بیماری‌ها نقش اصلی دارد.»
مدیر بخش تولید و تجاری‌سازی ستاد توسعه زیست فناوری کشور، افزود: «تمامی مزارع اروپا از نهال‌های گواهی شده کشت بافت استفاده می‌کنند، در حالی که در کشور ما تعداد باغ‌هایی که از نهال‌های گواهی شده کشت بافت استفاده می‌کنند، کمتر از ده درصد است. این که می‌گوییم با این فناوری می‌توانیم در اقتصاد جهش ایجاد کنیم، درست در همین مرحله است. محاسبه کنید اگر قرار باشد 90 درصد باغ‌های ایران، محصولی دو تا سه برابر حالت سنتی و با کیفیتی بسیار بالاتر برداشت کنند، چه تغییری در اقتصاد کشور به وجود می‌آید.»
به اعتقاد او، همین فناوری در حفاظت از محیط زیست هم بسیار اثربخش خواهد بود: «گاهی اوقات مشاهده می‌کنید که یک درخت، با ویژگی‌هایی کاملا منحصر به فرد توانسته در بیابان دوام بیاورد. ما می‌توانیم با فناوری کشت بافت، این گیاه را تکثیر کنیم و به عنوان بهترین گزینه ممکن در بیابان‌زدایی از آن بهره ببریم.»
یکی دیگر از کاربردهای زیست فناوری که می‌تواند تاثیر چشمگیری بر جهش اقتصادی کشور داشته باشد، استفاده از روش‌های نوین زیست فناوری در بهبود نژاد دام‌ها و افزایش بهره‌وری در دامپروی است. دهنوی می‌گوید: «با استفاده از روش‌های نوین زیست فناوری می‌توان نژادهایی را به وجود آورد که بهبود چشمگیری در صنعت تولید گوشت و لبنیات ایجاد می‌کنند. شما می‌توانید گله‌هایی ایجاد کنید که چند بار در سال و در هر مرحله چندقلوزایی داشته باشند و یا تا 10 برابر گونه‌های دیگر تولید شیر کنند.»
او برای تشریح این کاربردها مثال دیگری هم مطرح می‌کند: «نمونه دیگر این کاربردها، داروهای پیشرفته زیست فناوری هستند که نسل نوین داروهای جهان به حساب می‌آیند و تاثیرگذاری آنها چندین برابر داروهای نسل قدیم و قیمت‌شان هم بسیار بالاتر از آن‌هاست. به مثال‌های بالا واکسن‌های انسانی، واکسن‌های دام و طیور، ایجاد فضای سبز در کانون‌های تولید گرد و غبار با آب و خاک شور به وسیله فناوری‌های شورورزی، تهیه سوخت وسایل نقلیه از ذرت‌های بی‌کیفیتی که با قیمت‌های بسیار نازل در بازار داخلی و خارجی موجود است و جایگزینی محصولات سرطان‌زا و آلوده کننده موجود در بنزین با آنها، استفاده از کودهای زیستی و زیست مهارگرها و جایگزینی با کودها و سموم شیمیایی برای افزایش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی و هزاران کاربرد دیگر قابل اضافه شدن است.»
ایران، در آستانه فتح قله‌های زیست فناوری جهان
متخصص حوزه زیست فناوری، با تاکید بر اینکه اگر صنعت فناوری اطلاعات بتوانند انقلاب فناوری اخیر را رهبری کنند، پیوند انقلاب فناوری جدید با زیست فناوری قطعی خواهد بود، می‌گوید: «کشورهایی مثل ایران به دلایل استعماری از یک عقب ماندگی تاریخی عمیقی رنج می‌برند که در آن، پر کردن فاصله با کشورهای پیشرو جهان کار ساده‌ای نیست.»
به گفته دهنوی، دهه هفتاد را می‌توان به عنوان نقطه آغاز زیست فناوری در ایران در نظر گرفت، زمانی که آمریکا و دیگر کشورهای پیشرفته دنیا شاید به فاصله یک دهه زودتر، کار بر روی این فناوری مهم را آغاز کرده بودند: «پس می‌توان دید که از حیث تجربه فاصله چندانی با جهان نداریم و شاید اندکی دقت مدیریتی و تلاش ملی بتواند ما را در رسیدن به قله زیست فناوری جهان پیش بیندازد. همین الان هم صدای نفس‌های ایران در قله زیست فناوری جهان به گوش می‌رسد.»
برخورداری از دانش تولید زیست فناورانه در مقیاس صنعتی
یکی دیگر از شاخص‌هایی که جایگاه زیست فناوری در توسعه اقتصادی ایران را صد چندان کرده است، برخورداری از دانش تولید در مقیاس صنعتی است. به گفته مدیر بخش تولید و تجاری‌سازی ستاد توسعه زیست فناوری کشور، در حال حاضر تعداد مجموعه‌هایی که محصولات با کیفیت حوزه زیست فناوری تولید می‌کنند بسیار بالاست که این می‌تواند به عنوان نشانه‌ای از این جهش در نظر گرفته شود: «در برخی حوزه‌ها مثل کودهای زیستی، شرکت‌هایی داریم که به همه قاره‌های جهان محصول صادر می‌کنند.»
دهنوی افزود: «در حوزه دارویی نیز محصولاتی تولید می‌کنیم که غیر از دو سه کشور در جهان، کشورهای دیگر توان تولید آنها را ندارند. فاکتور هفت ایرانی در زمان خود تنها نمونه‌ای بود که می‌توانست با محصول آمریکایی رقابت کند و الان یکی از محصولات مهم صادراتی ایران است. فقط همین یک محصول، حاصل تلاش هفت ساله یک تیم بزرگ از نخبگان ایرانی است. در تمام دنیا کسی باور نمی‌کرد که ایران، بتواند این محصول را تولید کند.»
استاد دانشگاه شهید بهشتی تهران، تصریح کرد: «امروز تمام اجزای زنجیره تولید صنعتی زیست فناوری در حوزه دارو و بسیاری از حوزه‌های دیگر در کشور وجود دارد. کافی است تنها بر روی دانش فنی محصول تمرکز صورت گیرد. ادامه کار و تولید انبوه آن با تجربه‌ای که در صنعت وجود دارد چندان کار پیچیده‌ای نخواهد بود.»
توانایی زیست فناوری در ایجاد تحول در اقتصاد ملی
یکی دیگر از شاخص‌های پیشبرنده فناوری‌ها و صنایع جدید، نیروی انسانی متخصص و کارآمد است که به گفته محسن دهنوی، ایران در این زمینه گوی سبقت را از رقبای خود ربوده است: «هم اکنون نزدیک به 10 هزار نفر دانشجو، فارغ‌التحصیل و عضو هیات علمی مستقیم در حوزه زیست فناوری وجود دارد. تعداد افرادی که توانایی کار در همکاری با زیست فناوران را دارند، چندین برابر این عدد است. تقریبا در هر فعالیت زیست فناوری، مهندسان، داروسازان و دانش‌آموختگان بسیاری از رشته‌های مدیریت باید با کار همراه شوند.»
این متخصص حوزه زیست فناوری، تصریح می‌کند: «همین موضوع، توانایی زیست فناوری در ایجاد تحول در اقتصاد ملی را به رخ می‌کشد. ضمن اینکه بر خلاف بسیاری از رشته‌ها، آمار فرار مغزها در حوزه زیست فناوری بسیار پایین است؛ چرا که صنایع از چنان بلوغ و سطح بالایی در فناوری زیستی برخوردارند که ظرفیت خوبی برای جذب نخبگان درجه یک ایرانی داریم و به واقع می‌توان گفت که اگر دانش‌آموخته با سوادی در کشور وجود داشته باشد، به هیچ وجه روی زمین نخواهد ماند و با حقوق بالا جذب مشاغل با فناوری بالا خواهد شد.»
دکتر محسن دهنوی، استاد دانشگاه شهیدبهشتی تهران و مدیر بخش تولید و تجاری‌سازی ستاد توسعه زیست فناوری کشور، در پایان با یادآوری این مطلب که هیچ کشوری در جهان به قله‌های پیشرفت نمی‌رسد، مگر آنگه بر نقاط قوت خود تمرکز کرده و اقتصاد خود را حول آن شکل دهد، می‌گوید: «حوزه زیست فناوری با مختصات، سابقه و پتانسیلی که دارد، می‌تواند نقطه اتکای اقتصاد ایران برای رهایی از نفت باشد. صنعت داروی بیوتکنولوژی ایران، یک نمونه تمام عیار از اتکا به توانمندی داخل است که اعجاب تمام دنیا را برانگیخته است. ما در مجموعه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، در تلاش هستیم تا این تجربه موفق را به سایر حوزه‌های زیست فناوری انتقال دهیم. هدف ما برای دهه 1400، دسترسی به 3 درصد بازار جهانی زیست فناوری است. همین یک عدد به تنهایی می‌تواند کشور را از نفت بی‌نیاز کند.»
نفت نقد بود و به فنا دادید رفت. حالا با صنعنی که فعلاً نسیه است , بعد از نقد شدن چه خواهید کرد؟