سازمان همکاری شانگهای، ابتدا در سال 1996 با حضور کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان تحت عنوان گروه شانگهای پنج، در جهت حل و فصل اختلافات مرزی شکل گرفت. کارکرد مثبت شانگهای پنج موجب شد این گروه در سال 2001 با عضویت ازبکستان به سازمان همکاری شانگهای بدل شود، مبارزه با سه چالش: تروریسم، افراط گرایی و جدایی طلبی از مهمترین اهداف اولیه این سازمان بود و به تدریج طیفی از مسائل امنیتی، اقتصادی و سیاسی را نیز در برگرفت.
هند، ایـران و پاکسـتان در سـال 2005 در نشست سران آستانه قزاقستان بــه عنــوان اعضـای ناظـر این سازمان در آمدند اما عضویت دائم کشورها در سازمان روند متفاوت و طولانی سپری کرده است، به طوری که این سازمان به جز اعضای اولیه تا کنون فقط با عضویت دو کشور هند و پاکستان در سال 2017 پس از گذشت 12 سال از عضویت ناظر آنها موافقت کرده است و عضویت دائم کشورهای ایران، افغانستان، مغولستان و بلاروس همچنان صورت نگرفته است.
طبق مفاده ماده 13 منشور سازمان در خصوص پذيرش عضو دائم جديد، كشور متقاضي بايد رسماً از دبيرخانه و رئيس دوره‌اي تقاضا نمايد وعضویت با اتفاق آراء شورا‌ی‌سران كشورها صورت می‌گیرد. موضوع عضویت دائم ایران تاکنون دو بار در نشست سران این سازمان مطرح شده که نخستین تقاضای عضویت دائم ایران در این سازمان در سال 2008 به دلیل قرار گرفتن ایران در ذیل فصل 7 منشور با این استدلال که کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای طبق اساسنامه تعهداتی در قبال یکدیگر دارند که با وجود تحریم های ایران عمل به این تعهدات ممکن نیست، رد شد.
در سال 2016 پس از برجام و رفع تحریم های بین المللی تقاضای عضویت دائم ایران برای دومین بار مطرح شد که با مخالفت تاجیکستان با اتهام واهی حمایت جمهوری اسلامی از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان این تقاضا رد شد. اما باید توجه داشت سازمان همکاری شانگهای یک سازمان هژمونیک است که چین و روسیه بازیگران اصلی این سازمان هستند و نباید اراده مستقلی برای کشورهایی نظیر تاجیکستان قائل شد.
اظهارات اخیر علی شمخانی، دبیرشورای عالی امنیت ملی که پس از گفت‌و‌گویی با نیکولای پاتروشف، دبیر شورای امنیت فدراسیون روسیه، عنوان داشت: «موانع سیاسی برای عضویت ایران در پیمان شانگهای برداشته شده و با طی تشریفات فنی عضویت ایران نهایی خواهد شد»، مجدد موضوع عضویت دائم ایران در این سازمان را وارد محافل سیاسی و رسانه‌ای کرد. گمانه زنی‌هایی نیز در خصوص سفر سید ابراهیم رئیسی برای شرکت در نشست آتی سران این سازمان در تاجیکستان هم مطرح شد. با وجود این پذیرش عضویت دائم ایران به صرف موافقت روسیه امری قطعی نیست، چراکه در سال 2016 نیز بحث عضویت دائم ایران با موافقت ضمنی روسیه مطرح شد ولی به سرانجام نرسید.
باید توجه داشت از سال 2016 تا کنون تحولات مهمی در نظام بین الملل و روابط ایران با قدرت‌های شرقی صورت گرفته است که از مهمترین آن می‌توان به افزایش تنش‌ها و رقابت‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی بین چین و روسیه با آمریکا و قرارداد 25 ساله ایران و چین اشاره کرد، از طرفی ایران نیز با خروج آمریکا از برجام سیاست راهبردی همکاری با شرق به طور جدی‌تر در دستورکار قرار داده است، که این عوامل می‌تواند در نشست آتی سران این سازمان منجر به عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای شود.
مجید شجاعی
کارشناس روابط بین الملل
