مستند سرنخ که هر بار پشت پرده‌های یک موضوع چالشی را دنبال می‌کند این بار به سراغ پشت پرده‌های صنعت اسباب‌بازی کشور رفت و به تشریح نکاتی پرداخت که بسیاری از ابعاد آن تاکنون ناشناخته بوده است.
اسباب‌بازی در همه‌ی دنیا یک مفهوم بسیار پیچیده است و منحصر به ایران نیست؛ چرا که هر زمان شما با اسباب‌بازی بازی می‌کنید خودتان نیستید و در چنین زمانی و چنین شرایطی بسیار آسیب پذیر خواهید بود؛ با این وجود در کلان مدیریت کشور اسباب بازی موضوع مهمی قلمداد نمی‌شود. این جملات از آیدین مهدی‌زاده دبیر شورای نظارت بر اسباب بازی‌ها است که در ابتدای این مستند در کنار عبارت "تغییر رفتار کودکان فقط با اسباب بازی صورت می‌گیرد" از شکوفه عسگری روانشناس و روان درمانگر کودک و نوجوان قرار گرفت تا این نکته را به ذهن متبادر کند که این فصل از مستند سرنخ، پرداختن به ابعاد مختلف فرهنگی، روانشناسی، تولیدی، صنعتی و اقتصادی بازار اسباب‌بازی را نشانه گرفته است.
سرنخ در همان ابتدا با ورود به بازار‌های اسباب‌بازی ایران نخست وجود اسباب‌بازی‌های خشن ساخته شده براساس انیمیشن‌های خارجی و یا اسباب‌بازی‌های نظیر باربی حامله را نشان داد که اگرچه همدم بازی‌های کودکان ایرانی است، اما بر اساس صحبت‌های کارشناس این برنامه می‌تواند باعث دور شدن کودک از فضای کودکی و حتی بلوغ زود رس شوند و در گام بعد با والدین ناآگاهی صحبت کرد که به خاطر وفور اسباب بازی‌های شخصیت‌های خارجی در بازار، گمان می‌کنند این محصولات ساخت و بومی ایران است.
عروسک انیمیشن‌های ایرانی را بسازیم ورشکست می‌شویم
این مستند با گرفتن سرنخی از علیرضا لولاگر دبیر انجمن تولیدکنندگان اسباب بازی ایران مبنی بر اینکه شخصیت‌های کارتونی منشاء ساخت اسباب بازی‌ها هستند به دنبال این موضوع رفته که چرا اثری از عروسک‌های شخصیت‌های انیمشین‌های ایرانی در بازار یافت نمی‌شود که البته این سوال، پاسخ‌های جالبی را در پی داشت!
احسان منشی نائب رئیس انجمن تولیدکنندگان اسباب بازی ایران در این مستند استفاده از شخصیت‌های پویانمایی‌های بومی و تولید کالا بر اساس آن‌ها را به عنوان دومین عامل در کسب‌و‌کار تولید اسباب بازی عنوان و تاکید کرد: ساخت عروسک از شخصیت‌های بومی و فرهنگی ایران مساوی با شکست است مگر آن که شرایطی پیش آید که خریدار با محصول تولید شده احساس همزاد پنداری کند.
علاوه بر منشی، علیرضا گلپایگانی تهیه‌کننده‌ی انیمیشن پهلوانان نیز در این مستند از شکست تولید عروسک‌های انیمیشن محبوب شکرستان پرده برداشت و در تشریح آن گفت: به سفارش تهیه کننده این برنامه عروسک شخصیت‌های شکرستان در چین تولید شد، اما در بازار اسباب بازی کشور اتفاقی نیفتاد و پس از مدتی تب این اسباب بازی‌ها فروکش کرد.
گلپایگانی با بیان اینکه حقوق مالکیت معنوی تولیدات شخصیت عروسک‌های بومی در ایران وجود ندارد تصریح کرد: اگر شخصیت‌های انیمیشن‌های ایرانی نظیر پهلوانان هم ساخته شود و مقبول کودکان هم قرار گیرد بلافاصله سودجوجیان بدون اجازه و بدون دادن هیچ هزینه‌ای از آن کپی تهیه کرده و به فروش می‌رسانند.
شاید شکست پروژه‌ی دارا و سارا عمدی بوده است!
اما مستند سرنخ به این بسنده نکرده و به سراغ مجید قادری طراح و مسئول پروژه عروسک‌های دارا و سارا رفته که زمانی به عنوان یک برند عروسکی در ایران شناخته می‌شد. قادری با اشاره به بررسی‌های خود در این باره می‌گوید ما در حوزه‌ی اسباب بازی‌ها و عروسک‌های صنعتی کاملا مصرف کننده هستیم و همین امر باعث شد تا در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در آن زمان به دنبال طراحی و ساخت این عروسک‌ها باشیم.
قادری در این مستند خاطرات و تاریخ ساخت این شخصیت‌ها را برای خود آزار دهنده و تلخ دانست و در واکاوی علت آن گفت: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در آن زمان به جای پرداختن به مبحث فرهنگی عروسک‌های دارا و سارا به تجاری سازی آن توجه کرد و همین مساله جریان سازی را در خصوص این عروسک‌ها متوقف ساخت که گاهی شک و فکر می‌کنم عمدی در کار بوده است.
پس از آن که رهبر انقلاب عروسک دارا و سارا را تایید کرد مشکلات بیشتر شد!
قادری با بیان اینکه رهبر انقلاب عروسک‌های دارا و سارا را مصداق بارز جریان سازی فرهنگی معرفی کرده بودند گفت: رهبر انقلاب در جلسه‌ای خصوصی عروسک‌های دارا و سارا را تایید کردند و گمان ما این بود که پس از این جلسه مشکلات ما مرتفع می‌شود، ولی متاسفانه عکس آن رخ داد.
محسن چینی فروشان مسئول وقت کانون فکری کودکان و نوجوانان نیز در تایید صحبت‌های طراح عروسک‌های دارا و سارا گفت: رهبر انقلاب فرمودند: " تولید فرهنگی که من می‌گویم همین کار‌ها است و این عروسک‌های دارا و سارا تنها به تولید ختم نشوند بلکه باید به یک جریان فرهنگی منتهی شود".
اما آیدین مهدی‌زاده دبیر شورای نظارت بر اسباب بازی‌ها شکست پروژه‌ی عروسک‌های دارا و سارا را انکار و گفت:، چون این عروسک‌ها برای فروش به بازار عرضه نمی‌شوند شائبه شکست این پروژه به وجود آمده است. وی اضافه کرد در آن زمان یکی از رسانه‌های فرانسوی پروژه‌ی عروسک‌های دارا و سارا را به عنوان پروژه‌ای در راستای مبارزه با عروسک‌های باربی معرفی کرد، اما مسئولین در آن زمان به جای رد این موضوع که اصلا جزء علل اجرای پروژه‌ی دارا و سارا نبود به بازنشر این خبر به عنوان یک دستاورد پرداختند.
روی بسته فارسی بنویسیم کسی نمی‌خرد!
این مستند با بررسی اسباب‌بازی‌های تولید داخل مشخص کرد که هیچ نشانی از زبان فارسی و هیچ هویتی از ایران روی بسته‌بندی‌ها وجود ندارد. موضوعی که دبیرشورای نظارت در تشریح آن گفت: برخی تولیدکنندگان این شائبه را ایجاد کرده‌اند که اگر نوشته‌های روی بسته بندی فارسی باشد نمی‌توان آن را فروخت که این اصلا درست نیست. وی استفاده از رسم الخط فارسی بر روی اسباب بازی‌های تولید داخل را یک التزام قانونی برای تایید محصول دانست مگر آن که کالا به صورت خاص برای صادرات تولید شده باشد که در آن شرایط اجازه توزیع در بازار داخلی را نخواهد داشت.
اما احسان منشی به این مقوله نگاهی اقتصادی داشت و گفت: صادرات کشور ما به صورت رسمی نیست و از طریق بازارچه‌های مرزی انجام می‌شود و این بازار‌ها رقبت چندانی به کالای ایرانی ندارند به همین خاطر تولیدکنندگان از حروف لاتین بر روی محصولات خود استفاده می‌کنند تا بتوانند سهمی از این بازار‌های را به خود اختصاص دهند.
هولوگرام نشان سلامت اسباب بازی است یا منبع درآمد؟
دبیر شورای نظارت بر اسباب‌بازی‌ها در پاسخ به سوال سازندگان مستند مبنی بر این که خانواده‌ها چگونه اسباب بازی مناسب را برای کودکان خود خریداری کنند گفت: این شورا هولوگرام‌هایی را با قیمت ارزان برای تولیدکنندگان تهیه کرده است تا از این طریق محصولات مناسب را به مردم نشان دهد. اما اسدی از تولیدکنندگان اسباب‌بازی ضمن ابراز بی‌اطلاعی از این مساله گفت: احتمالا هولوگرام موضوع جدیدی است که تولیدکننده باید برای آن به شورای نظارت بر اسباب‌بازی‌ها پول بپردازد. اما نصیری از دیگر تولیدکندگان اسباب‌بازی با بیان اینکه این هولوگرام‌ها هزینه‌ی بالایی ندارند گفت: لازم است شورای نظارت کاری کند که همه‌ی محصولات فروشگاه‌ها داری این هولوگرام‌ها باشد.
بازار ا میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلاری اسباب بازی
امیرمحمد پرهام‌فر مدیرکل دفتر پیشگیری مبارزه با کالا و قاچاق ارز در این مستند گفت: برآورد‌های سال ۱۳۹۸ نشان می‌دهد بازار مصرف اسباب‌بازی‌های کشور ما ۱ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار است و در همین سال ۵۵۰ میلیون دلار در همین حوزه تولیدات داخلی داشته ایم.
در همین رابطه عرفان حسین‌فنی مدیر کل وقت صنایع برق، فلزی و لوازم خانگی صمت نیز گفت: حمایت دولت در سال‌های اخیر باعث شده است ۲۰ تا ۳۰ درصد بازار اسباب بازی کشور در دست تولیدکنندگان داخلی باشد. آماری که االبته دبیر انجمن تولیدکنندگان اسباب بازی آن را ۶۰ تا ۷۰ درصد عنوان کرد.
برخی تولیدکنندگان با جنجال و دعوا نمی‌گذارند اتحادیه اسباب‌بازی ایجاد شود!
پیگیری‌های سازندگان مستند سرنخ در این حوزه به جایی رسید که نشان داد؛ این گردش ۱ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلاری توسط افرادی ایجاد شده که حتی در قالب یک صنف هم نیستند. جایی که مدیر کل وقت صنایع، برق، فلزی و لوازم خانگی صمت اذعان کرد هنوز در ایران و به صورت علمی صنعت اسباب بازی تشکیل نشده و هنوز فعالیت‌ها به صورت صنفی است که البته در بسیاری از موارد از واژه صنف هم نمی‌توان استفاده کرد، زیرا بسیاری از تولیدکنندگان به صورت کارگاهی و زیر پله‌ای مبادرت به تولید اسباب بازی کرده اند. کارگاه‌هایی که دبیر شورای نظارت بر اسباب بازی‌ها هم آن را تایید کرد و افزود این مشکلات منحصر به بخش تولید نیست و در بخش توزیع اسباب بازی نیز فروشگاه‌ها مجوز فعالیت خود را از صنف غیر مرتبط یعنی صنف خرازی‌ها می‌گیرند.
موضوعی که علیرضا مهران‌پور مسئول اتحادیه‌ی صنف خرازی و وابسته تهران به آن واکنش نشان داده و در پاسخ به آن گفت: ما لازم نمی‌دانیم اتحادیه‌ای غیر اتحادیه‌ی خرازی و وابسته برای رسته‌ی اسباب بازی‌ها تاسیس شود چرا که در اینجا دپارتمان تخصصی اسباب‌بازی داریم که متخصصین در آن عضویت دارند.
اما مساله آنجایی جالب‌تر شد که دبیر شورای نظارت بر اسباب‌بازی‌ها در این خصوص گفت مشکل اصلی اینجاست که خود تولیدکنندگان تمایلی برای ایجاد صنف تخصصی ندارند. وی ادامه داد: بزرگان این صنف وقت حضور و پیگیری در خصوص این مشکل را ندارند و تولید کنندگان زیر پله‌ای نیز با این تفکر که ایجاد صنف تخصصی، نظارت بر فعالیت آن‌ها را در پی دارد؛ بعضا جلسه‌هایی را که بدین منظور تشکیل شده است را با استفاده از چماق کشی و جنجال سازی اوباش و ایجاد خشونت، بی‌نتیجه تمام کرده‌اند. جالب‌تر اینکه در این مستند به وضوح نشان داده شد که برخی محصولات داخلی و پرفروش در بازار اسباب بازی کشور، هیچ رد و نشانی از تولیدکننده آن‌ها وجود ندارد!
اسباب‌بازی‌های داخلی قاچاقی صادر می‌شود
سید حسن ایمانی از صادرکنندگان اسباب‌بازی در این مستند با بیان اینکه زمانی حتی تا ۷ کانتینر اسباب بازی در روز هم صادرات کرده است، گفت: تولیدکنندگان مواد اولیه تولید را با ارز آزاد می‌خرند، اما ارز حاصل از صادرات خود را باید با نرخ ارز نیمایی عرضه نمایند.
وی صادرکردن فاکتور رسمی را برای صادرکنندگان به خاطر افزایش قیمت محصول نهایی و مشکلات مالیاتی غیر ممکن دانست و اضافه کرد: ما به همین دلیل نمی‌توانیم فاکتور رسمی صادراتی را صادر کنیم، چون مشمول نرخ‌های مالیاتی قرار می‌گیریم؛ لذا ما مجبوریم به صورت قاچاقی اسباب بازی صادر کنیم!
واردات اسباب بازی ممنوع است بجز مواردی که شورای نظارت بخواهد!
این مستند با این مقدمه که دولت سه سال است واردات اسباب بازی را ممنوع کرده است به دنبال این است تا ببیند این تصمیم چه تاثیری در بازار اسباب بازی‌ها داشته که سرنخ ها، سازندگان را به سمتی برده که مصاحبه شوندگان از آن به عنوان رانت و فروش مجوز نام برده‌اند.
اسدی از تولیدکنندگان اسباب بازی کشور در این رابطه گفت: جلوی واردات اسباب بازی را به اسم گرفته‌اند؛ اما مجوز می‌فروشند و رانت‌های مختلفی در این رابطه وجود دارد. وی با بیان اینکه خود برای واردات قالب‌های ماشین‌های اسباب‌بازی به ازای هرکیلو ۱۱ هزار ۳۶۳ تومان پرداخت کرده است تصریح کرد: قصه‌ی وارادات سایر اسباب بازی‌ها هم به همین شکل است یعنی اگرچه غیرقانونی است، اما وجه را دریافت می‌کنند و قانونی می‌شود.
مدیر کل وقت صنایع برق، فلزی و لوازم خانگی صمت هم در خصوص قوانین موجود در حوزه‌ی اسباب‌بازی اظهار داشت: اسباب‌بازی‌ها جزء محصولات گروه ۴ هستند و واردات آن کاملا ممنوع است مگر آن که به صورت موردی و با اجازه‌ی شورای نظارت بر اسباب بازی‌ها باشد.
اما بسیاری از مصاحبه شوندگان این مستند معتقد هستند حجم بالایی ازاسباب بازی‌های خارجی، درحالی که واردات آن ممنوع است به صورت قانونی وارد کشور می‌شوند. حقیقتی که دبیر شورای نظارت اسباب بازی‌ها با عبارت" تعداد این واردات‌ها کم نیست" آن را تایید کرد و در ادامه‌ی این مستند نیز اثبات شد دلیل این حجم از اعطای مجوز واردات اسباب بازی با وجود ممنوعیت آن توسط شورای نظارت که البته وظیفه‌ی نظارت بر واردات را هم بر عهده دارد، درآمد‌های حاصل از آن برای این نهاد است!
ترفند‌های واردات قانونی و غیر قانونی اسباب بازی
سازندگان این مستند تنها به مصاحبه بنده نکرده و برای واکاوی بیشتر واردات اسباب بازی، خود راهی گمرک شده‌اند و با استفاده از دوربین مخفی با یک ترخیص کار گمرک برای واردات غیرقانونی مذاکره کردند که او به ازای دریافت حق دلالی آن‌ها را به یک شرکت بازرگانی معرفی کرد که کارش ثبت سفارش اسباب بازی در شرایط ممنوعیت واردات است. شرکتی که با ویرایش ثبت سفارش‌های گذشته علی‌رغم تصمیمات دولت دروازه‌ای را برای واردات اسباب بازی به کشور می‌گشاید.
اما به گفته‌ی یکی از عمده فروش‌های اسباب بازی در این مستند، کلک‌های مختلفی در این رابطه وجود دارد که واردات قطعات اسباب‌بازی و مونتاژ آن در ایران یکی دیگر از راه‌های مورد توجه‌ی واردکنندگان است. اما راه دیگر را عبدالمجید اجتهادی رئیس سازمان اموال تملیکی تشریح کرد. او با بیان این که تصور واردات این حجم از اسباب‌بازی‌ها با ماشین‌های شوتی یا کوله‌بر‌ها غلط است، گفت: بسیاری از این محصولات در واقع در کانتینر‌هایی بوده‌اند که در جبل‌علی بارگیری شده و به راحتی از بی‌راهه‌ها وارد کشور شده‌اند.
برنامه سرنخ، کاری است از گروه سیاسی شبکه سه سیما به تهیه‌کنندگی اکرم اسدی و کارگردانی محسن محمدازده که فصل جدید آن با موضوع صنعت اسباب بازی‌ها به تازگی از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد.
