«تلاش می‌کنیم یک‌هزار و ۶۰۰ واحد دانشگاهی کشور را در ۲ تا سه سال آینده به کمتر از ۶۰۰ واحد دانشگاهی تعدیل کرده و کاهش دهیم.»
به گزارش «تابناک»، این اظهار نظر قاسم عموعابدینی، معاون آموزشی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری است که سوالات و ابهامات زیادی به همراه آورده تا جایی که شایعاتی به دنبال داشته و حتی اساتید و پرسنل دانشگاه‌ها را نگران مسائلی مانند تعدیل نیرو کرده است؛ اما ماجرا از چه قرار است؟ بیایید در چند گام نگاهی اجمالی به ماجرا بیندازیم.
۲۵ اسفند ۱۴۰۰
برای شروع این بررسی ناگزیریم به اسفندماه سال ۱۴۰۰ بازگردیم؛ به بیست و پنجمین روز آخرین ماه آن سال که محمدعلی زلفی گل، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، طی حکمی قاسم عموعابدینی را معاون آموزشی وزارت علوم کرد و ابراز امیدواری نمود که وی «نقشی شایسته در تحقق اهداف نظام علم و فناوری کشور با رویکردی تحول گرایانه و مساله‌محور در راستای رسیدن به "تمدن نوین اسلامی" ایفا نموده و ماموریت‌های محول شده را به انجام برساند.»
در متن حکم صادره مواردی به عنوان ماموریت ذکر شده بود که از جمله آنها می‌توان به «اهتمام جدی به بازنگری برنامه‌های درسی به معنای روزآمدی و کارآمدی پاسخگویی به نیاز جامعه»، «ساماندهی نظام تأسیس گسترش و نظارت بر عملکرد مؤسسات آموزش عالی غیردولتی و غیرانتفاعی»، «مشورت مستمر با استادان و دانشمندان حوزه تعلیم و تربیت در راستای تحقق آموزش هدفمند، مهارت-محور و پژوهش-محور و طراحی گرنت آموزشی» اشاره کرد.
۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۱
ماموریت معاون آموزشی وزارت علوم، اما خیلی زودتر از چیزی که تصور می‌شد به بار نشست تا جایی که به فاصله کوتاهی از انتصاب وی (با در نظر گرفتن تعطیلات طولانی نوروزی)، در آخرین روز‌های اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ خبری به نقل از وی منتشر شد که تاکید داشت: «طرح تحول آموزش عالی ابلاغ شد»؛ «دولت سیزدهم برنامه طرح تحول آموزش عالی را ابلاغ کرد تا برنامه‌های عملیاتی آن آماده و مصوب شود چرا که مدرک گرایی، مشکلی است که در کشور وجود دارد و لازم است برای توانمندسازی دانشجویان همگام با صنعت کشور فرهنگ سازی شود»؛ خبری که این مقام مسئول در حاشیه بازدید از جلسه آزمون کارشناسی ارشد بیانش کرد و چندان مورد توجه قرار نگرفت، شاید از این روی که بی شباهت به برخی شعار‌های قدیمی نبود.
۲۵ خرداد ۱۴۰۱
البته تاکید معاون وزیر علوم، تحقیقات و فناوری بر ابلاغ این طرح، نشان می‌داد نه با شعار، که با اقدامی جدی مواجهیم، هرچند هنوز مشخص نبود این طرح چه اهدافی را نشانه رفته و اساسا توسط چه کسانی تهیه شده است؛ ابهاماتی که برخی هایشان در ۲۵ خردادماه سال ۱۴۰۱ و در آیین تکریم و معارفه مدیران‌کل حوزه معاونت آموزشی این وزارتخانه پاسخ داده شدند، هرچند هنوز خبری از انتشار این برنامه نبود: «طرح تحول آموزش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری توسط ۱۵۰ نفر از متخصصان، در راستای اسناد و قوانین بالادستی مانند نقشه جامع علمی کشور، گام دوم انقلاب اسلامی، سند دانشگاه اسلامی، سیاست‌های کلی علم و فناوری و اسناد توسعه و آمایش استانی و ملی در ابعاد مختلف تهیه شده است. برنامه تحول در دولت سیزدهم ابلاغ شده و بخش مهم آن آموزش عالی است که ۸۰ درصد آن بر عهده معاونت آموزشی وزارت علوم تحقیقات و فناوری است.»
۱۵ تیر ۱۴۰۱
البته در آن نشست هم تنها به بیان کلیات بسنده شده بود و به نظر می‌رسید تغییراتی در راستای متناسب سازی آموزش‌های دانشگاهی با نیاز‌های روز در دستور کار قرار خواهد گرفت چراکه معاون وزیر گفته بود: «۵۰ درصد شغل‌هایی که هم اکنون در کشور وجود دارد تا ۱۰ سال آینده با تکنولوژی جدید از بین خواهد رفت، ولی از طرفی تعداد زیادی شغل جدید ایجاد می‌شود که نیازمند ایجاد رشته‌های جدید است. تحول را باید هم در حوزه فناوری‌های راهبردی و هم نیاز‌های جامعه و صنعت پیش ببریم.»
اظهاراتی کلی که در ۱۵ تیرماه ۱۴۰۱ با سخنرانی این مقام مسئول در افتتاحیه پنجاه و هشتمین اجلاس سراسری معاونان آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی سراسر کشور، برخی جزییات بدان ضمیمه شد تا همگان دریابند «برنامه راهبردی تحول در حوزه آموزش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شامل ۱۲ راهبرد و ۱۱ طرح کلان راهبردی است»؛ هرچند اشتیاق عموم به دیدن و مطالعه این برنامه و سند تحول، باز هم نادیده گرفته شد.
فهرست چرخش‌های تحول آفرین
از جمله دیگر نکاتی که عموعابدینی در آن نشست بیان کرد، تاکید بر این نکته بود که برنامه مشتمل بر بخش‌هایی است که «نشانگر‌های وضعیت مطلوب، چرخش‌های تحول آفرین و چالش‌ها، عوامل مرتبط با آن، راهبرد‌ها و اقدامات کلیدی در جهت رفع عوامل» از مهم‌ترین آنهاست؛ بخش‌هایی که وی یک نمونه از آنها یعنی "چرخش‌های تحول‌آفرین" را به این ترتیب برشمرد؛
_ از آموزش متمرکز بر توسعه کمی، تقاضای اجتماعی، تخصص‌بسنده و فردمحور به تربیت متمرکز بر توسعه کیفی، ظرفیت اشتغال‌پذیری، تخصص‌گرا- اخلاق‌مدار و خانواده‌محور؛
_ از پژوهش صرفاً معطوف به ارتقای جایگاه علمی بین‌المللی به پژوهش نیازمحور، مزیت‌محور و اولویت‌محور؛
_ از الگوی دانشگاه محور به الگوی جامعه محور در توسعه کارکرد‌های اجتماعی، سیاستی و فرهنگی دانشگاه اسلامی؛
_ از اداره دانشگاه توسط دولت و یکسان‌انگاری در ماموریت‌های دانشگاه‌ها به خوداتکایی و استقلال ضابطه‌مند دانشگاه و پذیرش تنوع در ماموریت‌های دانشگاه‌ها؛
_ از بین‌المللی‌سازی خودمشروعیت‌بخش به دیپلماسی علمی و فناوری هوشمند و الهام‌بخش
تغییرات نرم؟
معاون آموزشی وزارت علوم در ادامه برخی از کلان روند‌هایی که بر ضرورت تحول تاکید دارند را برشمرد: «تغییر شیوه‌های آموزشی و توسعۀ فناوری‌های نوین در انتقال محتوای آموزشی و پژوهشی، نیاز فزاینده دانشگاه‌ها به منابع مالی برای ورود به فعالیت‌های جدید و پیشران، سرعت بالای تغییرات در حوزۀ علم، فناوری و نوآوری و منسوخ شدن سریع محتوا و حتی رشته‌های تحصیلی تعریف‌شده، افزایش بیکاری در میان دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها و پیچیده‌تر شدن ماهیت مشاغل، افزایش نیاز‌های جامعه به توسعۀ علم، فناوری و نوآوری و تغییر رویکرد اقتصادی کشور به سمت اقتصاد دانش‌بنیان.»
فهرستی که بار دیگر این باور را تقویت کرد که تغییراتی در دستور کار قرار خواهد گرفت که بیشتر محتوا‌های آموزشی و حتی رشته‌های دانشگاهی را در بر می‌گیرند و به نوعی تغییرات نرم هستند و قرار نیست تغییرات بنیادی از جمله در خصوص شمار دانشگاه ها، حذف برخی مقاطع از بعضی دانشگاه‌ها و حتی تغییر در محل مراکز آموزش عالی را در پی داشته باشد.
۲۹ شهریور ۱۴۰۱
در ادامه پازل اظهارنظر‌ها در خصوص این برنامه اساسی اما منتشر نشده، به فاصله دو روز تا شروع سال تحصیلی ۱۴۰۱/۱۴۰۲، عموعابدینی در یکی از شبکه‌های استانی رسانه ملی، خبر از راه اندازی دبیرخانه برنامه تحول آموزش عالی داد و تاکید کرد این طرح به دانشگاه‌ها ابلاغ شده است، با این یادآوری که در ادامه مصداق‌هایی را مورد تاکید قرار داد که در خصوص محتوا و نوع آموزش دانشجویان بود: «تاکنون دو نمونه عملی برنامه تحول آموزشی در کشور اجرایی شده است؛ یک نمونه این بود که صنعت چه فارغ التحصیلی می‌خواهد و مورد دیگر این که توافق کردیم برای مقطع کارشناسی ارشد کارشناسی ارشد حرفه‌ای داشته باشیم و این طرح در شورای برنامه ریزی و گسترش این طرح در دست اقدام دارد. در طرح تحول برنامه ریزی شد تا جذب استعداد‌های درخشان و دارای معدل بالا استادمحور شود و سال آینده ۲۰ درصد دانشجویان ارشد و دکترا، استادمحور می‌شوند.»
۲۹ شهریور ۱۴۰۲
در گام آخر این بررسی باید یک سال تمام را طی کرده و به آخرین روز‌های تابستان سال جاری برسیم که معاون آموزشی وزارت علوم در جلسه آمایش و مدیریت طرح تحول دانشگاههای استان اردبیل، بار دیگر بحث برنامه یادشده را به میان کشیده و در اظهارنظری که توجه بسیاری را به خود جلب کرده، از تعدیل شمار زیادی از دانشگاه‌ها در کشورمان سخن به میان آورده است: «تلاش می‌کنیم یک‌هزار و ۶۰۰ واحد دانشگاهی کشور را در دو تا سه سال آینده به کمتر از ۶۰۰ واحد دانشگاهی تعدیل کرده و کاهش دهیم.»
اظهاراتی که در ادامه آن با تکذیب شایعه‌ها در خصوص حذف دانشگاه آزاد، پیام نور، جامع علمی کاربردی و فرهنگیان، نکاتی بسیار مهم (و البته متفاوت با نکات بیان شده در گذشته) مورد تاکید قرار گرفته: «دانشگاه پیام نور و یا جامع علمی کاربردی مأموریت و مسئولیت خاصی را در عدالت‌محوری آموزشی و تربیت نیروی انسانی کاردان و کارشناس بر عهده دارند و قرار نیست این دانشگاه‌ها دانشجویان مقاطع فوق لیسانس و یا دکترا تربیت کنند.»
«تلاش خواهیم کرد در قالب طرح ساماندهی و تحول نظام آموزش عالی در هر استان یک واحد دانشگاهی پیام نور، دانشگاه آزاد، جامع علمی و کاربردی و فرهنگیان وجود داشته باشد و ضرورتی بر راه‌اندازی مراکز شهرستانی وجود ندارد»؛ «خانواده‌محوری و تعاملات بین‌المللی در این حوزه هدف‌گذاری شده و سعی بر این است تا بر اساس آمایش سرزمینی از تعداد دانشگاه‌ها و مراکز مختلف کاسته شده و تجمیع را در ۲ هزار و ۱۶۰ واحد آموزشی و دانشگاهی کشور شاهد باشیم.»
اظهارنظری که نشان میدهد طرح تحول، برنامه مفصلی هم برای تغییر شمار دانشگاه‌ها و حتی جانمایی آنها دارد، هرچند هنوز نه این طرح منتشر شده که بشود از جزییاتش مطلع شد و نه معلوم است اقدامی تا این اندازه کلان، به چه صورت قرار است رقم بخورد؟ آیا شدنی است که در بازه‌ای دو سه ساله هم رشته‌های دانشگاهی و محتوای درسی تغییر کند و هم تغییری وسیع در شمار دانشگاه‌ها در سراسر کشور را شاهد باشیم؟
سوالاتی که اگر بدانیم حذف برخی رشته‌ها و راه اندازی بعضی رشته‌های دیگر به تناسب شرایط هر استان هم در دستور کار طرح تحول قرار دارد، به شدت بر ابهامات پیرامون شان افزوده می‌شود؛ بماند که معاون وزیر بعد از بیان انبوه نکات، تاکید بر کاهش رشته‌ها و توجه به بازار اشتغال در رشته‌های جایگزین، وعده فعال شدن ۱۵ رشته خاص برای دختران و زنان خانه‌دار در مقاطع کاردانی و کارشناسی را داده است که همخوانی چندانی با اظهارات قبلی وی ندارد!
«تلاش می‌کنیم یک‌هزار و ۶۰۰ واحد دانشگاهی کشور را در ۲ تا سه سال آینده به کمتر از ۶۰۰ واحد دانشگاهی تعدیل کرده و کاهش دهیم.»
چریان هک سرورهای وزارت علوم چه بود؟
همه جا
