دکتر سید حسن موسویان با درج مقاله ای در ژورنال ایندو-پاسیفیک آمریکا عوامل موفقیت و شکست برجام ومهمترین موانع احیاء آن مورد تجزیه و تحلیل قرار داده که خلاصه ای از آن به این شرح است:
بعد از آغاز اولین دورمذاکرات مستقیم جان کری وزیرخارجه آمریکا و جواد ظریف وزیرخارجه ایران درسپتامبر ۲۰۱۳، توافق هسته ای با نام برجام حاصل شد. این توافق جامعترین سند تاریخ عدم اشاعه هسته ای بود که ظهور آن موجب تحولاتی مهمی درروابط سیاسی و اقتصادی ایران با آمریکا، ازوپا و جهان غرب شد.
اسرائیل از ابتدای مذاکرات وزرای خارجه ایران وآمریکا با تمام ظرفیت تلاش کرد که مانع توافق هسته ای شود. دراین دوران از مذاکرات، نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل درکنگره آمریکا دریک سخنرانی توهین آمیز نسبت به اوباما رئیس جمهور، برجام را یک توافق بدخواند و خواستار لغو آن شد. درتاریخ آمریکا بیسابقه بود که رئیس یک کشور خارجی، درکنگره آمریکا، رئیس جمهور این کشور را به چالش کشیده و مورد توهین قرار دهد. جان کری وزیرخارجه آمریکا هم بعدا فاش کرد که درهرملاقاتی با اسرائیلی ها وسعودیها واماراتیها و مصریها داشتم؛ آنها خواستارتوقف مذاکرات مستقیم آمریکا با ایران و انجام حمله نظامی آمریکا به ایران بودند. اوباما درمقابل فشارهای اسرائیل ایستادگی کرد اما ترامپ با خروج از برجام و اعمال مجدد تحریمها علیه ایران؛ درحقیقت خواسته آنها را محقق ساخت و سقوط برجام را رقم زد. نتانیاهو رسما اعلام کرد که او توانسته ترامپ را درمورد خروج ار برجام قانع کند. سه گروه مهم لابی اسرائیل در آمریکا یعنی: “ایپک”، “بنیاد دفاع از دمکراسی” و “اتحاد علیه ایران هسته ای” تلاشهای بسیارگسترده ای برای خروج ترامپ و ایجاد موانع جدید برای احیاء برجام انجام دادند. اسرائیل ولابی قوی آن یکی از مهمترین عوامل تصمیم ترامپ درمورد تعیین سپاه پاسداران بعنوان سازمان تروریستی بودند.
تا اینکه بایدن در انتخابات راست جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا پیروزواعلام کرد که برای بازگشت به برجام آماده است. منتهی چند عامل زیر موجب عدم احیاء برجام شد:
الف: چهارتاخیر:
تاخیر اول: بایدن درژانویه ۲۰۲۱ آغاز بکارکرد اما با تاخیر حدود ۴ ماهه، نماینده جدید آمریکا درمذاکرات هسته ای را انتخاب کرد. رابرت مالی نماینده جدید عملا درآوریل ۲۰۲۱ کاررا آغاز کرد که تا انتخابات جوئن ریاست جمهوری ایران زمان کمی باقی مانده بود.
تاخیر دوم: مذاکرات عباس عراقچی با رابرت مالی و نماینده گان پنج قدرت هسته ای از آوریل ۲۰۲۱ آغاز و بیش از ۸۰% موضوعات را ظرف سه ماه به نتیجه رساند که مصادف شد با انتخاب آقای رئیسی بعنوان رئیس جمهور جدید ایران درجوئن ۲۰۲۱٫ ایران تصمیم گرفت ادامه مذاکرات به بعد از شروع بکار دولت جدید موکول شود. مراسم تحلیف آقای رئیسی بعنوان رئیس جمهور جدید در اوت ۲۰۲۱ انجام شد و لذا یک تاخیر سه ماهه جدید درروند مذاکرات رخ داد. اگر مذاکرات دراین مرحله متوقف نمیشد، احتمال نهایی شدن احیاء برجام بسیار زیاد بود.
تاخیر سوم: رئیس جمهور جدید، اقای علی باقری کنی را بعنوان مذاکره کننده جدید هسته ای جایگزین عباس عراقچی کرد. دولت جدید ایران، مذاکرات هسته ای را با تاخیرحدود سه ماه یعنی درنوامبر ۲۰۲۱ آغاز کرد.
تاخیر چهارم: مذاکرات هسته ای شش قدرت جهانی با تیم هسته ای دولت جدید ایران حدود ۹ ماه طول کشید تا اینکه دراوت ۲۰۲۲ متنی که حداقل از سوی شش قدرت جهانی بعنوان متن نهایی تلقی میشد، آماده امضاء بود اما ایران آن را امضاء نکرد و خواستاربرخی تغییرات درآن شد. البته برخی درتهران به این تصور دامن زدند که بحران انرژی حاصل از جنگ روسیه علیه اکراین و قطع نفت روسیه به اروپا، موجب بحران بیسابقه انرژی دراروپا و غرب و نیازشدید آنها به نفت و گاز ایران خواهد شد و لذا ایران خواهد توانست با چندماه تاخیر در مذاکرات هسته ای، امتیازات بیشتری بگیرد.
این تاخیر مصادف شد با بروز ناآرامیهای ایران بعد از مرگ مهسا امینی و ادعای جهان غرب مبنی بر کمک پهبادی و نظامی ایران به روسیه درجنگ علیه اکراین. بهرحال اروپا زمستان ۲۰۲۲-۲۰۲۳ را در حالی بدون بحران انرژی پشت سرگذاشت که به وابستگی خود به نفت و گاز روسیه خاتمه داد و نفت و گازاز آمریکا و کشورهای عربی مثل قطر را جایگزین کرد.
این تاخیر یک اشتباه استراتژیک ایران بود زیرا با احیاء برجام در اوت ۲۰۲۲، ایران میتوانست به یکی از منابع کلیدی تامین نفت و گاز اروپا و بلوک غرب تبدیل شود ضمن اینکه با احیاء برجام گشایشهای مهم اقتصادی برای دولت اقای رئیسی هم بوجود میامد.
ب: نفوذ سرویسهای خارجی در آژانس بین المللی انرژی اتمی:
اززمان آغاز مذاکرات هسته ای ایران با سه کشور اروپایی درسال ۲۰۰۳،اطلاعات گزارشهای محرمانه هسته ای ایران به آژانس به رسانه های خارجی درز میکرده است. از آن زمان به بعد خرابکاریهای زیادی علیه برنامه هسته ای ایران رخ داده و دانشمندان هسته ای زیادی به قتل رسیدند که ایران معتقد است درز اطلاعات محرمانه هسته ای توسط بازرسان آژانس به آمریکا و انگلیس، عامل این خرابکاریها بوده است. این بی اعتمادی سابقه دار ایران به آژانس بین المللی انرژی اتمی، دردوران آقای رئیسی ادامه یافت که مانعی برای گسترش همکاریها و رفع ابهامات فنی آژانس بوده است.
ج: فشار علیه دولت بایدن:
تشدید فشارها داخلی و خارجی علیه دولت بایدن یکی از موانع دیگر احیاء برجام بوده است. بعد از حدود سه سال از روی کار آمدن بایدن، نهایتا دولت او بجای احیاء برجام، به یک توافق موقت تن داد که شامل تبادل زندانیان؛ آزاد کردن ۶ میلیارد دلار از پولهای بلوکه شده ایران درکره جنوبی، همکاری بیشتر ایران با آژانس و مهار تقابلات منطقه ای و رفع موانع وجوه بلوکه شده ایران درعراق است.
د: جنگ روسیه علیه اکراین:
اروپا و آمریکا مدعی همکاری نظامی ایران با روسیه درجنگ اکراین شده که این امر به یکی ار موانع مهم تبدیل شده است. یک مقام آمریکایی ادعا کرد که ایران به تامین کننده اول سلاح برای روسیه درجنگ اکراین تبدیل شده است. اروپا معتقد است که جنگ روسیه علیه اکرایت یک تهدید موجودیتی برای آنهاست ولذا با احیاء برجام و رفع تحریمهای ایران را موافقت نمیکنند.
راه پیش رو:
علاوه بر مشکلات و موانع فوق، دوعامل مانع پیشرفت مذاکرات است:
عامل اول: دولت بایدن باوجودیکه مکررا برضرورت دیپلماسی با ایران تاکید میکند، درعین تصریح میکند که احیاء برجام دردستور کار نیست و لذا سیاست “نه برجام، نه بحران” را درپیش گرفته است و قصد دارد که این سیاست را تا انخابات سال آینده ریاست جمهوری آمریکا ادامه دهد.
عامل دوم: عدم وجود مذاکرات مستقیم بین ایران و آمریکاست.
لذا شش محور زیر میتواند موجب گفتگوهای جامع بین ایران، قدرتهای جهانی و هشت کشور حوزه خلیج فارس باشد:
۱- آغاز مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا با دستور کار احیاء برجام براساس متن اوت ۲۰۲۲٫
۲- درچهل سال گذشته توافقات آمریکا و ایران همگی “تک موضوعی” بوده و نهایتا هم به شکست انجامیده است. حل پایدار موضوع هسته ای ایران بی ارتباط با تفاهمات منطقه ای نیست. گفتگوهای ایران و سایرکشورهای حاشیه خلیج فارس درمورد موضوعات منطقه بهترین گزینه است. بهبود روابط ایران و عربستان زمینه مقدماتی برای تشکیل یک سیستم همکاری و امنیت جمعی درخلیج فارس را بوجود آورده است که دبیرکل سازمان ملل میتواند این مهم را درقالب قطعنامه ۵۹۸ و طرح صلح هرمز ایران، آغاز کند.
۳- با ایجاد سیستم همکاری و امنیت خلیج فارس میتوان:
الف) اصول برجام را منطقه ای کرد و نگرانیها درمورد آینده برجام را از بین برد،
ب) خلیج فارس عاری از سلاحهای هسته ای و کشتارجمعی را شکل داد،
ج) علاوه برآن، هشت کشور حاشیه خلیج فارس میتوانند روی ترتیبات جدید درمورد “سلاحهای متعارف” نیز توافق کنند.
۴- درقالب سیستم جدید همکاری و امنیت جمعی درخلیج فارس، میتوان ترتیبات جدید برای ایجاد یک کنسرسیوم مشترک جهت “تولید سوخت و غنی سازی مشترک” دراین منطقه را شکل داد،
۵- آغاز گفتگو های کاری و فوری بین ایران و اروپا درمورد اختلافات راجع به اکراین جهت رفع شبهات مداخله ایران درجنگ اکراین.
۶- اسرائیل و ایران دریک وضعیت شبه جنگ بسر میبرند که نیازمند یک ابتکار بین المللی برای مهار این وضعیت شبه جنگی است. چین وآمریکا علیرغم اختلافات شدید دوجانبه، درمورد مهار وضعیت شبه جنگی بین اسرائیل و ایران تفاهم دارند. آمریکا با اسرائیل روابط نزدیک دارد و چین هم با ایران. لذا دوکشور میتوانند درمهار وضعیت خطرناک شبه جنگی بین اسرائیل و ایران، نقش مثبت ایفاء کنند.
