تحول خواهی بلندپروازانه «محمد اصلاح طلب» / نگاهی به سند چشم انداز 2030 عربستان و برنامه رفرم ولیعهد جدید

به گزارش «تابناک»؛ شروع ولیعهدی محمد بن سلمان در عربستان سعودی را باید آغاز عصر جدیدی در عربستان سعودی دانست که بجد با همه دوره های پیشین متفاوت است. بزرگترین موارد تمایز، یکی سن و سال اندک محمد است که او را می تواند برای مدت ها پادشاه عربستان نگاه دارد و دیگری، بلندپروازی های وی برای ایجاد تحول و رفرم اساسی در دل عربستان سعودی است؛ نماد بارز این تحول خواهی را باید در سند چشم انداز 2030 عربستان که توسط خود محمد بن سلمان تهیه و تدوین شده، دید.

سند تحول 2030 عربستان سعودی طرحی است که بنا بر آن، قرار است ساختار اقتصاد و به تبع آن اجتماع و سیاست عربستان تا حد زیادی تغییر کند. البته بخش مهمی از این تحولات در بعد اقتصادی است، ولی آثار و نتایج آن در حوزه اجتماعی و سیاسی نیز در صورت تحقق قابل رویت خواهد بود.

طبق این سند، عربستان قصد دارد تا حد زیادی وابستگی به نفت را کاهش داده و با ایجاد ساختارهای اقتصادی جدید، تنوع اساسی در درآمدهای خود از مسیر توریسم و تحول در بخش های آموزش، سلامت، زیر ساخت و خدمات ایجاد کند. بخشی از این طرح مربوط به تقویت فعالیت های اقتصادی و سرمایه گذاری، اقزایش میزان صنایع غیر وابسته به نفت، افزایش حجم تجارت میان عربستان و سایر کشورها و مهمتر از همه افزایش سرمایه گذاری دولت بر روی ساخت سلاح و مهمات است.

جزئیات این طرح برای اولین بار در 15 آوریل سال 2016 اعلام شد و محمد بن سلمان که در آن زمان جانشین ولیعهد و وزیر دفاع بود با اعلام این جزئیات بیان کرد که این طرح شامل 80 پروژه با هزینه ای بالغ بر 3.7 میلیارد دلار و همچنین بودجه اجرایی بالغ بر 20 میلیارد دلار خواهد بود.

مهمترین اهداف طرح تحول 2030 عربستان

برخی اهداف مهم تعیین شده در این سند به شکل خلاصه این است؛

- رهایی از وابستگی به نفت: از اهداف مهم این طرح، آن است که تا سال 2020 شرایط در عربستان سعودی به گونه ای فراهم شود که عربستان بدون نفت قادر به ادامه حیات باشد. یعنی در صورت سقوط بهای نفت به زیر حدود 30 دلار – با توجه به میزان تقاضای جهانی بسیار بعید است بهای نفت به کمتر از این کاهش یابد – عربستان بدون هیچ مشکلی همچنان به روند اقتصادی خود ادامه دهد. عربستان قصد دارد درآمدهای غیر نفتی خود را شش برابر کرده و از 43 میلیارد دلار در سال به 267 میلیارد دلار برساند

- اجرای سیستم گرین کارت: محمد بن سلمان در این سند اشاره کرده است که در پنج سال سیستم گرین کارت را در عربستان راه اندازی خواهد کرد تا به تقویت سرمایه گذاری در این کشور منجر شود. این سیستم با هدف جذب نیرو از کشورهای عرب و مسلمان طراحی می شود و در عین حال توریسم و جذب توریسم از همه کشورهای دنیا با توجه به ارزش ها و عقاید عربستان رشد خواهد داشت.

- 30 میلیون زائر حج در سال: طبق این سند عربستان قصد دارد با ایجاد ساختارهای اساسی ظرفیت پذیرش حجاج را از 8 میلیون در سال به بیش از 30 میلیون افزایش دهد. افزایش تعداد فرودگاه ها در جده و طائف و افزایش زیرساخت های پذیرش حجاج در مکه و مدینه و اطراف بیت الله حرام از جمله ابزار این هدف است.

- تقویت و حضور در حوزه صنعت نظامی: عربستان سعودی طبق این سند قصد دارد تا اقدام به ایجاد یک هلدینگ در حوزه صنعت نظامی کند که تمام در اختیار حاکمیت عربستان سعودی خواهد بود و بعد از آن در بازار سهام به فعالیت خواهد پرداخت. قرار است اولین شاخه از این هلدینگ در اواخر سال 2017 شروع به کار کند.

- برنامه جامع مبارزه با فساد: این هدف به این منظور طراحی شده است تا طی یک دهه آتی به شدت حجم فساد در اقتصاد و اجتماع عربستان سعودی کاهش پیدا کند. به این منظور قرار است تمامی فعالیت های دولتی در عربستان به شکل شفاف بر اساس 551 شاخص در 17 حوزه اساسی مورد ارزیابی قرار بگیرد. در کنار این مسأله افزایش کارآمدی بخش دولتی و افزاییش اختیارات بخش خصوصی در اقتصاد و ایجاد نهادهایی برای فرصت سازی در بخش خصوصی، حمایت از کسب و کارهای کوچک و هزینه در بخش خصوصی از جمله موارد این بخش است.

اینها تنها چند مورد از مجموع اهدافی است که در سند چشم انداز 2030 عربستان سعودی آمده است. این سند البته تنها مربوط به حوزه اقتصاد نبوده و همان گونه که گفته شد، در همه بخش های اجتماعی و بعضا سیاسی نیز اهدافی در این سند ذکر شده است.

ارزیابی از توان عربستان برای تحول عظیم

اکنون تقریبا یک سال از زمان اعلام سند 2030 در عربستان سعودی می گذرد و برخی اهداف این طرح از جمله در حوزه صنعت نظامی، باید تا آخر این سال کلید خورده باشد. محمد بن سلمان ولیعهد جدید عربستان در این سند بلند پروازی های خاص خود را داشته است که با روحی که ما از عربستان سعودی سراغ داریم در تفاوت است. اما در راه اجرای این سند محمد بن سلمان با مشکلاتی چند نیز مواجه خواهد بود.

پیام های متفاوت در زمینه نفت

عربستان بزرگ ترین ذخایر نفت در جهان را در اختیار دارد. محمد بن سلمان در این سند بیان کرده است که عربستان باید با تنوع در ساخت اقتصاد خود وابستگی به نفت را قطع کند اما در جای دیگری از این سند، سرمایه گذاران خارجی برای سرمایه گذاری در صنعت هیدروکربن عربستان و شرکت آرامکو به شدت تشویق شده اند.

سند تحول محمد بن سلمان شامل فروش 5 درصد از کل سهام آرامکو می شود که همین موضوع منجر به سفر ترزا می نخست وزیر انگلستان به عربستان شده بود تا از امکان برنده شدن بازار سهام انگلستان در این فروش عمومی اطمینان حاصل کند. ارزش گذاری عربستان برای این سهام بالغ بر 2 تریلیون دلار است که فایننشیال تایمز آن را یک ارزش گذاری خیالی دانسته بود. تیتر جالبی که ساندی تایمز نیز زده بود تقریبا این میزان ارزش گذاری برای 5 درصد از سهام آرامکو را به سخره گرفته بود.

ارائه عمومی سهام ارامکو بیش از هر چیز ناشی از رکود در بازار نفت و بهای پایین نفت است. سال 2016 عربستان با 75 میلیارد دلار کسر بودجه مواجه شده و این در حالی بود که در سال قبل از آن میزان بودجه خود را تا یک چهارم افزایش داده بود. سپتامبر گذشته یارانه بسیاری از اقلام و کالاها در عربستان حذف شد تا کسری بوجه دولت تا حدی التیام یابد. با این شرایط، قطع وابستگی به نفت در طی چند سال آینده به نظر برای عربستان دور از دسترس می رسد.

عوارض جانبی حمله به یمن

صرف نظر از ایده های اصلاحی و اصلاح طلبانه، محمد بن سلمان تحت عنوان وزیر دفاع عربستان، رهبری جنگی در همسایگی را نیز بر عهده گرفته است. دو سال قبل عربستان مقدمات ایجاد ائتلاف علیه حوثی ها در یمن را آغاز کرد که هدف اول از آن بازیابی قدرت منصور الهادی در یمن بود. با این حال این ائتلاف تا کنون به اهداف خود نرسیده و اکنون حوثی ها بخش مهمی از شمال غرب یمن که بیشترین جمعیت را در خود جای داده، در اختیار و کنترل دارند.

این در حالی است که تا همین جا نیز عربستان سعودی بسیاری از موارد حقوق بشری را در یمن نقض کرده و انتقادات بسیاری از سوی بسیاری از نهادهای حقوق بشری و حتی متحدان غربی این کشور در حمله به یمن و کشتار شهروندان متوجه خاندان سعودی شده است؛ موضوعی که منجر به قطع ارسال برخی از سلاح ها به عربستان نیز شده است.

همه اینها به کنار جنگ یمن میلیاردها دلار هزینه روی دست عربستان سعودی قرار داده و آمار تلفات انسانی در این جنگ برای عربستان به تدریج زیاد می شود. به نظر می رسد که جنگ یمن مانع بسیار بزرگی بر سر راه تحول اقتصادی و اجتماعی پیش بینی شده در سند 2030 این کشور باشد و اگر عربستان خواهان اجرای حداکثری سند چشم انداز خود باشد دیر یا زود باید به جنگ یمن پایان دهد.

مقاومت احتمالی جامعه ای به شدت محافظه کار

تقریبا همه تلاش های قبلی برای ایجاد رفرم و اصلاح در عربستان سعودی با بازگشت قدرتمندانه تر محافظه کاری در این کشور همراه بوده است؛ اما سند 2030 قصد دارد این حلقه را بشکند.  هرچند در یک سال گذشته، هنوز بسیاری از محدودیت های اجتماعی و اقتصادی در عربستان به ویژه برای زنان باقی مانده است، قدم هایی در راه اصلاح نیز برداشته شده است؛ از جمله حضور مخاطبان مرد و زن در مراسم هایی خاص. یکی از دست اندرکاران این سند، چندی پیش به واشنگتن پست گفته بود، این سند می خواهد فرهنگ را متحول سازد و انگیزه اصلی آن در حوزه فرهنگ «ایجاد شادمانی» است. همچنین موضوع تحول اقتصادی لزوم همکاری زنان و مردان در بستر اشتغال را ایجاد کرده است.

بر اساس یک نظرسنجی 85 درصد از مردم عربستان در حوزه سیاست گذاری اگر مجبور به انتخاب باشند، از دولت در برابر نهادهای مذهبی حمایت می کنند. همین گزاره «اگر مجبور به انتخاب باشند» نشان دهنده حساسیت هایی در داخل عربستان سعودی و روح کلی حاکم بر ذهن افکار عمومی است.

کم کردن شکاف بین سیاست های عربستان و آمریکا

زمانی که محمد بن سلمان در کاخ سفید با رئیس جمهور جدید آمریکا دیدار کرد، گزارشی از پیشرفت ها و اقدامات صورت گرفته در خصوص سند 2030 را به ترامپ ارائه و بیان نموده بود که چگونه همکاری اقتصادی عربستان و آمریکا در قالب پروژه های این طرح می تواند منجر به ایجاد میلیون ها شغل طی چهار سال اینده برای ایالات متحده شود.

شاید همین موضوع بوده که توجه دونالد ترامپ را بیش از همه به خود جلب کرد و منجر به آن شد که وی اولین تور سیاست خارجی خود را با دیدار از عربستان سعودی آغاز کند؛ سفری که همراه شد با عقد قراردادی با ظرفیت 300 میلیارد دلار برای فروش سلاح و تجهیزات نظامی به عربستان سعودی!

با این حال و هرچند در دوره دونالد ترامپ به نظر میرسد که عربستان فرصتی استثنایی برای پیشبرد اهداف داخلی و خارجی خود ـ چه در قالب این سند یا خارج از آن دارد ـ اما همچنان واشنگتن و ریاض مشکلات اساسی و ریشه ای دارند که نفت، حقوق بشر و یمن از جمله دو مصداق آن است.

همچنین به نظر، ایالات متحده به شدت در مورد ایجاد اختلاف در خاندان سعودی محتاط است و سران آمریکایی به هیچ وجه قصد آن را ندارند که در یک دعوای داخلی، یک طرف را به طرف دیگر ترجیح دهند. به نظر می رسد ایالات متحده همچنان پشتیبانی عمومی از سند 2030 عربستان سعودی خواهد داشت و تلاش می کند در پشت صحنه به بلند پروازی های دور از دسترس این سند مهار بزند.

همچنین مشکل بزرگ دیگر عربستان، شخص دونالد ترامپ است که دقیقا مشخص نیست آیا در صورت به پایان رساندن دوره اول خود به سلامت، برای دور بعدی نیز همچنان رئیس جمهور آمریکا خواهد بود یا آنکه اوبامایی دیگر در چهره ای جدید بر آمریکا ریاست خواهد کرد.

با این همه سند چشم انداز 2030 عربستان سعودی طرحی مهم برای تحول در اقتصاد و اجتماع این کشور است که هرچند ابعاد داخلی گسترده ای دارد، قطعا تبعات و آثار خارجی آن می تواند دامن کشورهای منطقه و از جمله ایران را نیز بگیرد. اهدافی در این طرح مستقیم با منافع منطقه ای ایران درگیر است که از جمله نفت و صنایع نظامی دو مورد آن هستند.

به نظر می رسد، مطالعه دقیق طرح «محمد اصلاح طلب» برای تحول در عربستان چیزی است که اکنون باید به شدت مورد توجه محافل پژوهشی داخلی قرار بگیرد، زیرا می توان حدس زد پادشاه بعدی عربستان در چهره محمد بن سلمان به هیچ وجه سر سازگاری با ایران ندارد و بر همین اساس باید عربستان را برای دست کم دو دهه آینده، مهمترین تهدید منطقه ای بعد از تروریسم برای ایران به شمار آورد.