صلح از قديمي تري آرمانهاي بشر وموضوعي كليدي در روابط بين الملل است بخش زيادي از ادبيات روابط بين الملل متوجه سه مفهوم جنگ و صلح وامنيت است اين مفاهيم با يكديگر ارتباط دارند .صلح يك ارزش ناپايدار است ولي عدالت ارزشي پايدار است اگر صلح در عدالت باشد ارزش آن پايدار ميشود و درنتيجه به احتمال زياد باعث امنيت خواهد شد. برقراري صلح در جهان ارتباط مستقيمي با حقوق بشر دارد . جهان براي سالها به دنبال دستيابي به صلح بود اگرچه دستيابي به آن بيشتر به يك رويا شبيه است. درنگرش صلح عادلانه بايد هم مفهوم منفي صلح يعني عدم وجود جنگ ودرگيري وخشونت را در كنار مفهوم مثبت آن يعني استقرار آرامش وعدالت وبرابري در همه ابعاد نام برد چرا كه صلح عادلانه تركيبي از مفهوم مثبت و منفي صلح است . متاسفانه در سازمانهاي بين المللي تعريف دقيقي از صلح وجود ندارد ومتاسفانه سازمان ملل كمك زيادي در برقراري صلح نميتواند انجام دهد نمونه اش هم فجايع انساني بيشماري كه در گوشه و كنار دنيا ميبينيم و نشان از ناكارآمدي سازمان ملل در مواقع مورد نيازدارد .
در بررسي چالشهاي صلح پايداروعادلانه در عراق پساداعش به مسائل و مشكلاتي ميرسيم كه از گذشته نيز ريشه دارند و درصورت برطرف نشدن درآينده نيزامكان ايجاد بحران دارند. گفتني است از زمان اشغال عراق توسط ايالات متحده بيش از يك ميليون تن در پي حملات اشغالگران- خشونتهاي فرقه اي- جنگهاي داخلي ميان عراقي ها –و حملات گروههاي افراطي حاضر در عراق ازجمله القائده و داعش كشته شده اند
بزرگترين تهديدها براي صلح وثبات در عراق بعد از نابودي داعش افزايش اختلافات سياسي – خطر بازگشت دوباره تروريسم وافراط گرايي – و حل نشدن مسائل في ما بين اقليم كردستان و دولت مركزي دركنار رقابت قدرتهاي خارجي ميباشد
اختلافات سياسي
اندك كشورهايي هستند كه از ديدگاه سرزميني همگون باشند وكم و بيش درگير نيروهاي گريز از مركز نباشند . منظوراز اختلافات سياسي در حقيقت هم اختلاف بين سه جريان اصلي تشكيل دهنده جامعه عراق (شيعيان –اهل سنت واكراد) در نحوه اداره كشور وهم اختلافات در درون اين سه جريان اصلي است مانند اختلافات بين طيف هاي مختلف شيعيان يا مثلا" اختلافات بوجود آمده بين حزب دموكرات و اتحاديه ميهني در اقليم كردستان . كه همه بر هم اثر گذاشته واز هم اثر ميپذيرند وميتوانند درآينده زمينه نارضايتي عمومي و بي ثباتي در جامعه را فراهم نمايند .براي برقراري صلح تمام مردم و نخبگان سياسي بايد از مرحله قوم گرايي سريعا" عبور كرده و به دنبال تعريف واحدي از هويت ملي باشند. مسلما" تا زماني كه جامعه اي در بحران هويت ملي غوطه ور باشد رنگ و روي صلح وسعادت را نخواهد ديد.
تروريسم و افراط گرايي
عراق بيش از هر كشوري در دنيا از تروريسم رنج ميبرد از سال 2003 كه ايالات متحده آمريكا وارد عراق شد بيش از چهل گروه تروريستي در اين كشور فعاليت ميكردند. گروههايي كه غالبا" از هسته هاي باقي مانده بعثي ها و يا مجاهدين عرب فراري از افغانستان شكل گرفته بودند. در زمان حمله آمريكا به عراق شيعيان كه از سالها ظلم و ستم بعثي ها به ستوه آمده بودند از نابودي حكومت عراق خشنود بودند در حاليكه سقوط صدام حسين براي اهل سنت باعث از دست رفتن موقعيت ممتاز سابق ميشد و طبيعتا" از نظر آنان اتفاق خوشايندي تلقي نميشد پس در حال تدارك جهاد و مبارزه با نيروهاي اشغالگر برآمدند و شيعيان را نيزبه اتهام همكاري با ائتلاف آمريكايي مرتد و كافر خواندند كه در نتيجه آن ما شاهد انواع و اقسام عمليات تروريستي در شهرهاي شيعه نشين بخصوص نجف و كربلا بوديم.
در سال 2011 وپس ازخروج نظاميان آمريكا از عراق به ناگاه همه اين گروههاي افراطي تحت عنوان دولت اسلامي عراق و شام گردهم آمده و وارد سوريه شدند . از اينجا نقش قدرتهاي خارجي ومنطقه اي بخصوص ايالات متحده در شكل گيري گروههاي تروريستي وحمايت از آنها در راستاي منافع و اهداف خود قابل تامل است .در ادامه و با سقوط عجيب و حيرت آور موصل و استان نينوا ومناطق گسترده اي در شمال و غرب عراق كه با عقب نشيني و فرار نظاميان عراقي همراه بود ميشد ردپاي دخالت چند جانبه كشورهاي منطقه اي و فرامنطقه اي را آنهم با هدف سرنگوني دولت مستقر –نابودي كامل زيرساختها و مهيا شدن شرايط تجزيه عراق را به وضوح مشاهده كرد .شايد مهمترين علتي كه بحران داعش را طولاني كرد حمايتهاي وسيع وگسترده طرفداران تجزيه عراق بود .البته با همه دشواري ها وهزينه هاي انساني – مادي و معنوي دولت عراق با كمك ارتش ونيروهاي داوطلب مردمي توانست داعش را شكست داده و از عراق بيرون براند ولي به نظر ميرسد عليرغم نابودي سازمان نظامي آن و بازپس گرفتن تمامي متصرفات اين گروه تروريستي با توجه به پيچيدگي هاي اجتماعي سياسي اين كشورعراق درآينده همچنان به عنوان كانون تمركز عملياتي داعش باقي خواهند ماند و برگشت پذيري داعش به عراق وبازسازي توان عملياتي اين سازمان پديده غيرقابل انتظاري محسوب نميشودواين گروه بعد از از دست دادن مناطق تحت تصرف خود ناگزير به تغيير شيوه هاي نظامي و روشهاي تامين مالي براي ادامه حيات خود ميشود .
ظاهرا" يكي از مهمترين دلايل توانايي نسبي داعش براي بازسازي خود و بقا در جغرافياي عراق پذيرش اجتماعي اين سازمان نزد بخشي از مردم است. براساس اعلام وزارت دفاع عراق دست كم سه چهارم نيروهاي داعش را اتباع عراقي و سوري تشكيل ميدادند همچنين هفتاد درصد از نيروهاي عملياتي داعش در موصل و حدود نود درصد از نيروهاي مستقر در حومه آن محلي بوده اند.براساس يك نظرسنجي در طي سالهاي 2014 و2015 وپس از سيطره داعش بر بخشهاي وسيعي از عراق متاسفانه بخش قابل توجه وتاثيرگذاري از مردم مناطق سني نشين عراق داراي گرايشات سلفي و تكفيري بوده اند.
روابط دولت مركزي و اقليم كردستان :
بعد ازخروج نظاميان آمريكا در سال 2011 تشديد اختلافات با دولت مركزي و ظهور داعش عواملي بودند كه كردها را به سوي برگزاري رفراندوم و استقلال كامل وبرآورده شدن روياي ديرينشان پيش بردند .يكي از مهمترين اختلافات با دولت مركزي مساله فروش نفت اقليم كردستان بود كه دولت اقليم كردستان به شكل يكطرفه و بدون هماهنگي با دولت مركزي آن را انجام ميداد امري كه مورد انتقاد بغداد بود و باعث شد درسال 2014 بودجه 17 درصدي اقليم از بودجه كل عراق توسط نوري المالكي قطع شود كه خود اين مساله قطع بودجه تنش جديدي در روابط بين دولت مركزي و اقليم ايجاد نمود.مساله بعدي اختلاف بر سر سرزمينهايي بود كه كردها معتقد بودند بايد جزو خاك اقليم كردستان باشند ولي دولت مركزي نپذيرفته بود .
حمله داعش به موصل وعقب نشيني عجيب ارتش از شمال عراق باعث شد كردها مستقيما" وارد عمل شده و اكثر مناطق اختلافي خود با دولت مركزي منجمله كركوك كه يكي از بزرگترين ذخاير نفت جهان را دارد تحت كنترل خود درآورند و بارها اعلام كردند كه به هيچ وجه آنجا را ترك نخواهند كرد . .اين مسائل در كنار تفسير متفاوت از قانون اساسي عراق وباورحكومت اقليم به ناتواني دولت بغداد در قبال هم پرسي و حمايتهاي ظاهري اسرائيل باعث شد كه كردها در شرايطي كه كشور عراق نياز به همبستگي و اتحاد داخلي براي حل بحران داعش داشت از تصميم خود براي برگزاري همه پرسي عليرغم مخالفتهاي منطقه اي و بين المللي عقب نشيني نكنند. فرجام همه پرسي را همه ميدانيم كه با تحريم تركيه – ايران ودولت عراق مواجه شد ارتش عراق با عقب نشيني نيروهاي پيشمرگه كركوك را به تصرف درآورد مسعود بارزاني مجبور به استعفا شد. اما مطلب نگران كننده در عرصه داخلي عراق حضور پ.ك.ك در اقليم كردستان و خطرناكتر از آن واگرايي تشديد شده بين كردهاي ناراضي و بغداد كه بايد ببينيم دولت مركزي چه تدابيري برايشان مي انديشد. درعرصه منطقه اي رفراندوم و استقلال كردستان ميتوانست حوزه جديدي از تقابل ميان ايران-عربستان و ايران- اسرائيل ايجاد كند كه ظاهرا" در كوتاه مدت برطرف شد.
درپايان به نظر ميرسد با توجه به تعارضات قومي و مذهبي و نبود نگرش واحدي بر هويت ملي بين اقوام مختلف در كنار اقدامات و رقابت هاي برخي قدرتهاي خارجي براي تاثيرگذاري در اين كشور رسيدن به صلح پايدار وعادلانه كه همه مردم اين كشور با آرامش زندگي كنند كمي مشكل به نظر ميرسد و نيازمند اتحاد هوشمندي وخويشتنداري همه آحاد و نخبگان سياسي است.
*دانشجوي كارشناسي ارشد روابط بين الملل
