وقتی دو ساعت گوشی موبایل‌تان خاموش است چه احساسی دارید؟ وقتی اینترنت قطع می‌شود چطور؟ اضطراب می‌گیرید یا مثل من دائم حس می‌کنید گوشی خاموش موبایل توی جیبتان ویبره می‌رود؟ این اعتیاد به موبایل و وقت‌گذرانی در فضای مجازی حالا تبدیل به یک رفتار عمومی شده. تصور کنید اگر یک نفر از ۱۰۰ سال پیش یک‌دفعه در خیابان‌های تهران ظاهر شود با دیدن این همه آدم که سرشان داخل دستگاهی کوچک است چه فکری با خودش می‌کند؟ آدم‌هایی که با خودشان حرف می‌زنند و آنقدر غرق دنیای مجازی هستند که دیوار رو به روی‌شان را هم نمی‌بینند. کارشناسان می‌گویند نبود زمینه‌های تفریح برای جوانان و ضعف در ارتباط برقرار کردن در دنیای واقعی و رفتن به فضای مجازی دلیل اصلی این اعتیاد به موبایل و اینترنت است.
اضطراب دوری از موبایل و اینترنت رفتاری است که پیشینه تاریخی ندارد اما در سال‌های اخیر آنقدر همه گیر شده که تبدیل به نگرانی عمده‌ای شده؛ بخصوص در میان جوانانی مثل پدرام که تجربه یک سال دوری از موبایل را دارد و با خنده می‌گوید: «من هم چند سالی است که سر به زیر شده‌ام و در کوچه و خیابان دائماً سرم به گوشی گرم است؛ یا مشغول بازی هستم یا در فضای مجازی برای خودم می‌چرخم.»
او که یک سال به خاطر کنکور مجبور بود خودش را از این فضا دور کند می‌گوید: «امروز تعداد گوشی‌های موبایل از تعداد آدم‌ها بیشتر شده. یعنی اینکه زندگی واقعی جای خودش را به زندگی مجازی داده است. دوری از تکنولوژی تقریباً غیرممکن است و من که نهایتاً می‌توانم برای چند ساعت این دوری را تحمل کنم. من با اینکه کار زیادی با گوشی موبایل ندارم اما از اینکه حتی برای چند ساعت آهنگ‌های گوشی موبایلم را گوش ندهم استرس می‌گیرم. البته خیلی‌ها برای بازی از موبایل استفاده می‌کنند و حتی یکی از دوستانم به خاطر اینکه ساعت‌های زیادی در گوشی موبایل مشغول بازی کلش آف کلنز بود بیهوش شد. خیلی از هم سن و سال‌های من برای اینکه تنهایی‌شان را پر کنند ساعت‌های زیادی در موبایل و تبلت یا کامپیوتر غرق می‌شوند.»
زهرا همه نگاه و حواسش به مانیتور است و توجهی هم به اطراف ندارد. هرچند لحظه یک بار صفحات مختلف را باز می‌کند و مطلبی روی کاغذ می‌نویسد. او که ۳۰ سال دارد معتقد است: «سواد تکنولوژیک بخشی از سواد نسل امروزی است و کسی که این سواد را نداشته باشد عملاً از عهده هیچ کاری برنمی‌آید.» او هم مثل خیلی از هم سن و سال‌های خودش ساعت‌های زیادی را در گوشی موبایل و کامپیوتر پرسه می‌زند اما از اینکه یک روز اینترنت نداشته باشد نگران نمی‌شود.
زهرا که به خاطر شغلش ساعت‌های زیادی را در اینترنت سپری می‌کند می‌گوید: «وقتی در خانه هستم بیشتر سعی می‌کنم سنتی باشم و سراغ تکنولوژی و گوشی موبایل نروم. حتی اینستاگرام ندارم و به آن هم احساس نیاز پیدا نمی‌کنم. گاهی اوقات ساعت‌ها از گوشی موبایل یا تبلت فاصله می‌گیرم و اگر همراه خانواده به میهمانی بروم ترجیح می‌دهم که موبایلم را همراه نبرم. البته کسانی را می‌شناسم که اگر برای یک ساعت اینترنت‌شان قطع شود حال‌شان بد می‌شود. احساس می‌کنند چیز خیلی مهمی را گم کرده‌اند و آرام و قرار ندارند.»
زهرا دلیل اعتیاد به اینترنت در نسل جوان را مرتبط با سبک زندگی امروزی می‌داند: «سبک زندگی امروز باعث شده حتی تفریحات هم به شکل مجازی باشد. امروز اینستاگرام به یکی از تفریحات اصلی جوانان تبدیل شده است. چرخیدن در اینستاگرام و عکس گذاشتن و کنجکاوی در صفحات افراد مختلف یک تفریح مجازی محسوب می‌شود. البته زیاده روی در این تفریح هم آسیب‌زا است.»
یاسمن برخلاف زهرا وابستگی شدیدی به موبایل و فضای مجازی دارد و حتی یک روز هم بدون گوشی موبایل نمی‌تواند زندگی کند. او می‌گوید تا جایی که ممکن است برای راه انداختن کارهایش از اینترنت استفاده می‌کند. یاسمن که ۲۴ ساله است در میان صحبت‌ها گاهی به صفحه گوشی موبایلش نگاهی می‌اندازد و می‌گوید سال‌هاست به این کار عادت کرده است. به آدم‌هایی که از کنار صندلی او در پارک عبور می‌کنند توجهی ندارد و همه حواس او به آدم‌هایی است که در اینستاگرام برایش پیغام می‌گذارند: «مگر می‌شود بدون تکنولوژی زندگی کرد؟ من همه کارهای شخصی از خرید پوشاک و مواد غذایی گرفته تا مطالعه کتاب و جزوات دانشگاهی را با گوشی موبایل یا تبلت انجام می‌دهم. نمی‌توانم یک ساعت هم از موبایل و تبلت دور باشم. اگر هم فراموش کنم آن را همراه بیاورم بلافاصله پیک موتوری می‌گیرم و می‌گویم برایم بیاورد.»
یاسمن در عین حال منتقد این فضا و نوع تأثیرگذاری آن بر زندگی است: «شب وقتی به خانه می‌روم پدر و مادرم هم ساعت‌ها سر در گوشی موبایل دارند و کمتر به من و برادرم توجه می‌کنند. هر کدام هم برای خودشان گروه‌های مختلفی از دوست و فامیل در تلگرام و اینستاگرام دارند و ساعت‌های زیادی مشغول حرف زدن با آنها هستند. گوشی موبایل و فضای مجازی جذابیت‌های زیادی دارند و به همین دلیل خیلی‌ها سعی می‌کنند گمشده زندگی‌شان را در این فضا پیدا کنند. با این همه متأسفانه ما هنوز هم نحوه استفاده درست از تکنولوژی را بلد نیستیم. برای اینکه از سرو صدای کودک خلاص شویم به او گوشی موبایل یا تبلت می‌دهیم و از همان کودکی به او القا می‌کنیم بدون گوشی نمی‌توانی سرگرم باشی.»
تکنولوژی دولبه
«کارکرد فضای مجازی و تکنولوژی دولبه است. به طور مثال خودرو وسیله‌ای است که اگر از آن درست استفاده کنیم می‌تواند در زندگی تأثیر مثبت به همراه داشته باشد اما اگر بد استفاده کنیم می‌تواند باعث مرگ خودمان و دیگران شود.» دکتر مجید صفاری‌نیا، روانشناس اجتماعی معتقد است: «نسل جوان بیشترین گروه سنی هستند که خود را درگیر تکنولوژی‌های ارتباطی و فضای مجازی می‌کنند. او با بیان اینکه از تکنولوژی می‌توان هم استفاده درست داشت و هم استفاده نامطلوب می‌گوید: تحول، توسعه و رشد جوامع با ظهور استفاده از فضای مجازی همراه است و کاربرد آن نیز در جامعه ما اجتناب‌ناپذیر است. این امر در نسل جوان ما که اطلاعات بسیار خوبی از فضای مجازی دارد و در آن موفق به ثبت اختراع یا مدال‌آوری شده است بسیار پررنگ است.
تکنولوژی و به تبع آن فضای مجازی برای من به عنوان استاد دانشگاه با کارکرد مفید همراه است. مثلاً در این فضا تمام کارهای دانشنامه، پایان نامه دانشجویان و رساله آنها را مطالعه می‌کنم و به آنها پیام می‌دهم و در کنار آن نیز با تشکیل یک گروه به دانشجویان اطلاع رسانی‌های لازم را انجام می‌دهم. این ممکن است برای افراد دیگری با تشکیل گروه‌های خانوادگی و تعامل بین آنها همراه باشد. این افراد به جای اینکه در فضای واقعی با یکدیگر تعامل کنند در فضای مجازی به دنبال برقراری ارتباط هستند اما همین فرآیندها می‌تواند وابستگی ایجاد کند که گاهی این وابستگی‌ها نیز می‌تواند به سمت و سوی نامطلوبی پیش برود. به طور مثال ممکن است در یک شبکه برای ترویج مواد مخدر یا دوست یابی آنلاین یا ترویج مشروبات الکلی و میهمانی‌های خارج از عرف تبلیغ شود. این لبه دیگر کارکرد تکنولوژی و فضای مجازی است. این امر هم اجتناب ناپذیر است چون طراحی و تکنولوژی این فضا از نظر رنگ و فرم جنبه‌های دیگر به نحوی است که آدم‌ها را با خودش درگیر می‌کند.»
دنیای واقعی و دنیای مجازی
ورودی دانشگاه تهران شلوغ‌تر از روزهای قبل است. این روزها همه دانشجوها درگیر امتحانات پایان ترم هستند و خیلی از آنها به جای گوشی موبایل سر در کتاب یا تبلت دارند. راضیه ۲۲ سال دارد و دانشجوی ترم شش مهندسی صنایع است. او می‌گوید کسانی که نمی‌توانند در دنیای واقعی با اطراف خودشان ارتباط برقرار کنند وقتی سراغ فضای مجازی می‌روند از تکنولوژی استفاده صحیحی نمی‌کنند: «من معمولاً روزی پنج ساعت از گوشی موبایل یا تبلت استفاده می‌کنم. خیلی از کارهای مربوط به دانشگاه یا صحبت با دوستان را در تلگرام و اینستاگرام انجام می‌دهم و بیشتر وابستگی‌ام به اینترنت و موبایل به خاطر درس و دانشگاه است. البته این وابستگی زیاد نیست و تقریباً برای چهار ساعت می‌توانم از گوشی موبایلم دور باشم، تا زمانی هم که مجبور نباشم سراغ موبایل و تبلت نمی‌روم و بارها هم پیش آمده که موبایلم را فراموش کرده‌ام همراه ببرم.»
راضیه درباره اینکه چرا خیلی از جوان‌ها نمی‌توانند دوری از موبایل و تبلت را تحمل کنند نظر جالبی دارد: «ضعف در ارتباط برقرار کردن در دنیای واقعی خیلی‌ها را به سوی فضای مجازی و استفاده نادرست از تکنولوژی مرتبط با آن می‌کشاند. در جایی به نام توئیتر برخی با اکانت ناشناس وارد می‌شوند و سعی می‌کنند با آدم‌هایی که نمی‌شناسند خلأ زندگی‌شان را پر کنند درحالی که کارکرد توئیتر خبررسانی و بیان نظرات شخصی است ولی برخی با فراموش کردن این کارکرد از آن استفاده نادرستی می‌کنند.»
علیرضا، دلیل وابستگی نسل جوان به تکنولوژی را نبود امکانات تفریحی مناسب می‌داند و معتقد است: «خیلی‌ها از تکنولوژی برای تفریح استفاده می‌کنند و ترجیح می‌دهند این تفریح به شکل مجازی باشد تا واقعیت. ما هنوز در جامعه بستر مناسبی برای تفریح جوانان فراهم نکرده‌ایم و انتظار داریم که یک جوان از تکنولوژی ارتباطی به شکل صحیح آن استفاده کند در حالی که شاید درصد کمی این کار را انجام بدهند و جنبه تفریح و سرگرمی برای خیلی‌ها در اولویت باشد.»
هجران ۱۵ دقیقه‌ای
تحقیقات جالبی در ارتباط با اینکه مردم تا چه مدت زمانی می‌توانند از تکنولوژی ارتباطی دور باشند انجام گرفته که نتایج جالبی نیز دارد. در یکی از این تحقیقات مشخص شد میانگین مدت زمانی که افراد موبایل خودشان را چک نمی‌کنند به زیر ۱۵ دقیقه رسیده است. دکتر صفاری نیا با اشاره به نتایج این تحقیق می‌گوید: «اگر اعضای یک خانواده همراه هم به رستوران بروند آنها در کمتر از ۱۵ دقیقه حتماً گوشی موبایل خودشان را کنترل می‌کنند. حال این سوال مطرح است که ما برای نحوه درست استفاده از تکنولوژی و مهم‌ترین آن یعنی گوشی‌های هوشمند و فضای مجازی چه کرده‌ایم؟
در دنیا توسعه فناوری و تکنولوژی به شکل گسترده‌ای اتفاق افتاده و ادامه دارد و متناسب با آن توسعه علوم و علوم انسانی نیز انجام گرفته است اما متأسفانه ما به رشد علوم انسانی بی‌توجهیم. در دنیا همزمان با رشد تکنولوژی و فناوری بقیه حوزه‌ها نیز رشد می‌کنند. در بسیاری از دانشگاه‌های جهان رشته‌ای به نام روانشناسی فضای مجازی تدریس می‌شود.
رشته تخصصی دانشگاهی به کنار، به اعتقاد من آموزش و پرورش هم این فضا را نادیده گرفته یا علاقه‌ای به بحث درباره آن ندارد. باید این واقعیت را قبول کنیم که امروز جهان به یک دهکده جهانی تبدیل شده و فضای مجازی در این دهکده اثربخشی بسیاری دارد و تحت عنوان سرمایه اجتماعی ایفای نقش می‌کند. امروز با استفاده از تکنولوژی‌های نوین می‌توان بهترین اخبار و گزارش‌ها را در بستر اینترنت پیدا کرده و در فضای مجازی آن را منتشر کرد. پس نمی‌توان آن را کنار گذاشت، اما می‌توان در ارتباط با نکات منفی که می‌تواند جوانان و نوجوانان را آلوده کند اقدامات پیشگیرانه انجام داد که این امر باید از کودکی انجام شود؛ باید به جای مخالفت، مهارت خویشتنداری و کنترل هیجان را آموزش داد. در این زمینه باید به دنبال راهکارهای نوین باشیم.»
گزارش از: یوسف حیدری
این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
