نجات کشور از خشکسالی با استفاده از آب مجازی

به گزارش «تابناک»، کامران شریفی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص مفهوم آب مجازی و تاثیر آن بر حل مشکل خشکسالی اظهار کرد: شاید برای همگان این تصور وجود داشته باشد که مشکل خشکسالی تنها در سال جاری در کشور به وجود آمده است، اما اینگونه نیست. کشور ایران از ۳۰۰۰ سال پیش شروع به خشک شدن کرده است. اگر منطقه ایران را در کره زمین بررسی کنیم نحوه چرخش زمین به گونه‌ای است که رطوبت در آنجا به سمت بالا حرکت کرده و در استوا و قطبین فرود می‌آید. این پدیده یکی از ویژگی‌های مناطق معتدله است.

وی درباره خشکسالی‌هایی که در طول تاریخ در ایران به وجود آمده است، افزود: در سال ۱۲۵۱ بدترین خشکسالی در ایران به وجود آمد به گونه‌ای که قطره‌ای بارندگی در ایران رخ نداد. گزارش‌ها از تلفات سنگینی در حدود دو میلیون نفر حکایت می‌کند. همچنین بعد از روی کار آمدن حکومت پهلوی اول اگرچه یک سیستم مدرنیزاسیون وارد کشور شد اما در آن زمان حملات طاعون، گاوی ۹۰ درصد گاوها از جمله گاوهای شمال کشور را از بین برد. با توجه به اینکه در آن زمان تراکتور در کشور وجود نداشت کشاورزی از بین رفت زیرا این گاوها بودند که زمین را شخم می‌زدند. در این دوران وضعیت وحشتناکی در ایران ایجاد شده بود. این مساله پایه‌ریزی موسسه‌هایی مانند موسسه تحقیقاتی رازی و دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران را در پی داشت. بیماری طاعون گاوی در سال ۲۰۱۰ سرانجام در ایران ریشه کن شد. اگر امروز در کشور مانند سال ۱۲۵۰ و ۱۲۵۱ به خاطر خشکسالی تلفات نمی‌دهیم به خاطر این است که تکنولوژی وجود دارد.

عضو هیات علمی گروه علوم درمانگاهی دانشکده دامپزشکی دانشگاه فردوسی درباره تعریف تکنولوژی بیان کرد: تکنولوژی یعنی اینکه علم در جهت تولید ابزار به کار برده شود. در این صورت می‌توانیم بگوییم وارد فناوری تکنولوژی شده‌ایم. در کشوری مانند ایران که خشک است و جمعیت زیادی دارد باید از تکنولوژی استفاده کنیم.

آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی طی فرایند تولید مصرف می‌کند

شریفی در تعریف آب مجازی گفت: از سال ۱۹۹۰ مفهومی به نام آب مجازی به دنیا معرفی شد. آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی طی فرایند تولید مصرف می‌کند. مفهوم آب مجازی لایه‎‌های مختلفی به شرح زیر دارد:

آب سبز (Green water): آبی که طی بارندگی به دست می‎آید یا به صورت رطوبت در خاک موجود است و مستقیماً در تولید یک کالا، مثلاً فرآورده‎های کشاورزی، مصرف می‎شود. آب سبز در واقع آبی است که در خاک است که کشاورز با کمک آن کشاورزی کرده و زندگی معیشتی خود را ادامه می‌دهد

آب آبی (Blue water): مقدار آب سطحی و زیرزمینی که در فرآیند تولید یک کالا، کشاورزی یا صنعتی، مصرف می‎شود.

آب خاکستری (Grey water): مقدار آبی که برای راندن آلودگی‎های حاصل از یک فعالیت تولیدی به ذخایر آب موجود مصرف می‌‎شود را آب خاکستری می‎گویند؛ البته مشروط بر این که سطح آلودگی از حد مجاز و استاندارد تجاوز نکند، ولی این که استانداردها رعایت شود یا نه، مسئله دیگری است.

وی به آب مجازی چند محصول اشاره و تصریح کرد: دکتر رضا مکنون، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر معتقد است برای تولید هر جفت کفش چرم ۸۰۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود یا ۱۳۰۰ لیتر آب برای تولید یک کیلو گندم لازم است. همچنین برای تولید هر کیلوگرم گوشت در کشورهای پیشرفته ۱۵ هزار و ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود.

سیستم زندگی معیشتی هنوز هم در کشور ما وجود دارد

عضو هیات علمی دانشکده دامپزشکی دانشگاه فردوسی خاطر نشان کرد: در اوایل دوره قاجاریه و پهلوی زندگی معیشتی وجود داشته است که افراد با سرمایه اندک گذران زندگی می‌کردند. هنوز هم این نوع سیستم زندگی در کشور ما وجود دارد. بنده اعتقاد دارم کشور ایران مانند قطاری است که چند واگن آن از مدرنیزاسیون رد شده و چند واگن دیگر آن عقب مانده است. هنوز در برخی روستاها سیستم زندگی مانند گذشته است.کمک نکرده‌ایم تا در روستاها سیستم زندگی عوض شود. زمانی که کشاورز سیستم زندگی معیشتی دارد در نتیجه کشاورزی خود را به صورت غرقابی ادامه می‌دهد. کسانی که از زندگی معیشتی برخوردار هستد از کمترین آموزش برخوردارند.

شریفی افزود: در زندگی معیشتی با حداقل سرمایه اشتغال ایجاد می‌شود. برای مثال با داشتن ۲۰ گوسفند یا ۴ الی ۵ گاو اشتغال ایجاد می‌شود اما این مساله به قیمت نابودی سرزمین ما است. کشاورز برای کشاورزی از روش غرقابی استفاده می‌کند. شاید هر کیلو گوشتی که کشاورز تولید می‌کند در بهترین شرایط ۱۵ هزار و ۵۰۰ لیتر آب مصرف کند. در نتیجه بر اساس گزارش‌ها در فاصله سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵ حدود ۷۴ کیلومتر مکعب از آب‌های زیرزمینی تخلیه شده است و ما فرو نشست دشت‌ها را مشاهده می‌کنیم.

خشکسالی‌ها موجب ایجاد خطر شورش‌های اجتماعی می‌شوند

وی در خصوص پیامدهای اجتماعی خشکسالی‌ها و شرایط سختی که این خشکسالی‌های دوره‌ای ایجاد می‌کنند، تصریح کرد: خشکسالی‌ها جنبه‌های اجتماعی نیز دارند، افراد به خاطر خشکسالی دیگر نمی‌توانند در روستاها باقی مانده و به حاشیه شهرها آمده و معضلات و مشکلات اجتماعی ایجاد می‌شود. یکی از نشریات سازمان جهانی بهداشت دام بر اساس کتابی به نام سیاست گرسنگی نوشته است در بررسی ۳۰ کشور مشخص شده که در هر کشوری که در طول سه سال قیمت مواد غذایی ۸۵ درصد جهش کرده شورش‌های اجتماعی حاصل شده است. اگر کمی دقت کنیم متوجه می‌شویم که در صورت خشکسالی‌های شدید خطر شورش‌های اجتماعی و درگیری در نقاط مختلف کشور با هم وجود دارد. بنابراین دستکاری بی‌رویه در طبیعت عوارض بسیار خطرناکی دارد.

باید شرایط اضطراری خشکسالی در کشور اعلام شود

عضو هیات علمی دانشکده دامپزشکی دانشگاه فردوسی در مورد خشکسالی در کشور گفت: خشکسالی در کشور ما از مرحله بحران خارج شده و وارد ورشکستگی آبی شده‌ایم. ایران امروز ما ایران گذشته نیست و باید چاره‌ای برای آن در نظر بگیریم. باید برنامه‌های کوتاه مدت میان مدت و بلند مدت داشته باشیم. شرایطی که در حال حاضر وجود دارد بنده را به این نتیجه رسانده است که باید در کشور شرایط اضطراری خشکسالی اعلام شود.

وی افزود: اگر می‌خواهیم مسائل اجتماعی از این شدیدتر نشود باید اقداماتی را انجام دهیم. اگر امسال کاری انجام ندهیم قیمت برخی اقلام و مواد غذایی مانند گوشت افزایش پیدا خواهد کرد. افزایش قیمت‌ها استعداد اعتراضات اجتماعی را به وجود می‌آورد. برای نجات کشور باید از مفهوم آب مجازی کمک بگیریم. درگذشته ما از این مفهوم استفاده کرده ایم و از کشورهایی که بارندگی زیاد و مراتع گسترده دارند گوشت وارد کرده‌ایم. یعنی به ازای هر کیلو گوشت ۱۵ هزار و ۵۰۰ لیتر آب صرفه جویی کرده‌ایم و فشار سرزمینی را کم کرده‌ایم. برای نجات گله‌های گوسفند باید هسته زاینده را حفظ کنیم و بتوانیم با واردات علوفه به خصوص یونجه ۷۰۰ الی ۸۰۰ لیتر آب صرفه‌جویی کنیم.

پشت سرگذاشتن فشار سرزمینی، نیازمند برنامه‌ریزی صحیح است

شریفی ادامه داد: اگر در منطقه‌ای کم آبی وجود داشته باشد دام نمی‌تواند بگوید تشنه است و اگر در همان منطقه گرد و خاک نیز زیاد شود دام دچار بیماری ذات‌الریه نیز می‌شوند و دیگر دارو هم اثر نخواهد کرد. این مساله باعث خسارات بسیار زیاد می‌شود. باید در سال جاری با برنامه‌ریزی درست فشار سرزمینی را پشت سر بگذاریم. باید بیاموزیم با همین شرایط زندگی و کشاورزی کرده و روند کار را بهبود بخشیم. مساله این است که باید به نحوی کشور را وارد مرحله صنعتی کنیم. صنعتی شدن بدین معنی‌ است که تنها ۱۰ درصد مردم نیاز ۹۰ درصد دیگر را تامین کنند. چند مساله مهم برای این کار وجود دارد. نجات سرزمینی و شرایط اضطراری یعنی اینکه سیاست‌هایی را در بخش اجرایی داشته باشیم.

برای تامین پروتئین مردم باید تدابیری اندیشیده شود

وی با اشاره به مشکلات افزایش قیمت گوشت قرمز و مرغ گفت: اگر قیمت گوشت مرغ و گوشت قرمز به همین منوال افزایش پیدا کند، طبیعتا خرید و مصرف مردم کاهش پیدا کرده و در پی آن اکثر مردم کشور در تامین پروتئین به مشکل برمی‌خورند و سپس برای رفع این خلا به نشاسته رو می‌آورند و در ادامه توانمندی سیستم ایمنی بدنشان در برابر بیماری‌ها کاهش پیدا می‌کند. بنابراین ناچاریم درپی این عوامل افزایش بستری‌ها در بیمارستان‌ها، افزایش نرخ بیمه و... را در نظر بگیریم. در بعضی از کشورها، از جمله آمریکای جنوبی، برای جلوگیری از کمبود پروتئین در بدن مردم و عواقب آن، در نان مردم پودر ماهی اضافه می‌کنند تا کمبود پروتئین ایجاد شده، برطرف شود. انجام این کار در کشورما امکان پذیر نیست اما به هرحال ما نیز باید برای تامین پروتئین مردم به اجرای تدابیری بی‌اندیشیم، نباید بگذاریم بخش عمده تغذیه مردم را نشاسته تشکیل دهد.

باید نگاه صنعتی بر نگاه کشاورزی حاکم شود

این استاد دانشگاه با اشاره مجدد به اینکه باید شرایط خشکسالی اضطراری اعلام شود، بیان کرد: باید نگاه صنعتی بر نگاه کشاورزی حاکم شود و خود کشاورزی هم باید صنعتی شود. باید برنامه‌هایی مبنی بر آموزش راه‌های مبارزه با خشکسالی از طریق گروه‎‌های مختلف و در مناطق متفاوت در نظر گرفته شود. برای هدایت هر چیزی، حتی یک کشاورزی ساده ما به تئوری احتیاج داریم، تئوری یعنی شناخت تمام چهارچوب‌ها و بررسی استدلال‌ها و نتیجه‌گیری. دانشگاه باید بتواند مسائل به ظاهر پیچیده را تبدیل به مسائل قابل حل کرده و راه‌های مختلفی را برای حل یک مسئله و پیشگیری از دیگر عوامل مربوط به آن داشته باشد.

شریفی خاطرنشان کرد: قدر آب را باید بدانیم. ما چاره‌ای غیر از این نداریم، چون همانطور که گفتم از بحران عبور کرده‌ایم. باید در نگرش‌های خود تجدید نظر کنیم. وقتی دشت فرو نشست می‌کند دیگر قابل بازیابی نیست مگر دوباره فعالیت‌های کوه‌زایی انجام شود که این مساله هم میلیون‌ها سال طول می‌‎کشد.

وی عنوان کرد: نمی‌توانیم فضاهای خالی که آب نگه می‌دارد را تخلیه کنیم و با فرونشست زمین و از دست رفتن سرزمین روبه‌رو شویم. در حال حاضر هر فعالیت ما بحث ردپای آب و کربن را ایجاد می‌کند. همه این موارد باید در تصمیم‌گیری‌های ما دخالت داده شود.

مشارکت ما در تولید محصولات چه غذایی و چه صنعتی در سطح جهانی مهم است

عضو هیات علمی دانشکده دامپزشکی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: باید تعریف جدیدی از استقلال داشته باشیم. میزان مشارکت ما در تولید فرهنگ، ادبیات، محصولات چه غذایی و چه صنعتی در سطح جهانی مهم است. برای مثال حدودا ۷۰ سال پیش، آلمریا بیابانی مثل بیابان‌های جنوب مشهد بود. مردم این سرزمین برای اینکه از اثرات تخریبی باد محافظت کنند، شروع به استفاده از پلاستیک کردند و در حاضر آلمریا به یک گلخانه عظیم تبدیل شده که به طور مرتب محصولاتش را به اروپا صادر می‌کند.

میزان مشارکت در عرصه جهانی به ما قدرت می‌دهد

شریفی با اشاره به اینکه «ما هم می‌توانیم این کار را با گسترش کشت‌های گلخانه‌ای و استفاده قطره قطره از آب انجام دهیم»، بیان کرد: آقای دکتر رضا مکنون می‌گوید که «برای تولید هر کیلوگرم توت‌فرنگی، ۲۵۰ لیتر آب و برای تولید هر کیلوگرم گندم ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود». هر کیلو گندم را امروز پنج هزار تومن از کشاورز می‌خریم. اگر همین توت‌فرنگی را به بازار اروپا صادرات کرده و ارز دریافت کنیم، چقدر می‌توانیم گندم وارد کشور کنیم؟ این میزان مشارکت در عرصه جهانی به ما قدرت می‌دهد. به همین دلیل امروز نمی‌توانیم مهندس کشاورزی، دامپروری و دامپزشکی یا حتی متخصص علوم سیاسی که از سایر حوزه‌ها بی‌خبر باشد، داشته باشیم. همکاری‌های بین‌رشته‌ای از درون دانشگاه‌ها باید به نهادهای اجرایی سرایت کند.

وی با اشاره به خشکسالی در سال جاری بیان کرد: امسال سال خیلی سختی است. بر اساس گزارشی که امسال از طرف دامداران به بنده رسیده است، پارسال اگر یونجه کیلویی ۲۰۰۰ تومن بود، امسال ۶۰۰۰ تومان است. نهادهای دولتی ممکن است در فکر واردات دانه جو، دانه ذرت، دانه‌های روغنی و کنجاله‌های این موارد باشند. اما برای حیوان علف‌خوار و نشخوارکننده مثل گوسفند و گاو برای افزایش بهره‌وری از همان دانه‌های بالا نیاز است که علوفه به میزان حداقل در غذا باشد. اگر حیوان رو به مصرف کنسانتره بیاورد هم بیمار شده و هم بهره‌وری کاهش می‌یابد.

این استاد دانشگاه درباره تاثیر کیفیت غذای دام بر بهره‌وری خاطرنشان کرد: در کشورمان با توجه به شرایط اقلیمی تقریبا نمی‌توانیم حالت چراگاهی داشته باشیم. ما تقریبا چراگاه نداشته و مرتع داریم. در شمال کشور، دشت مغان، بعضی از نقاط کردستان سهند و سبلان به طور محدود چراگاه داریم. بنابراین کاری که انجام می‌دهیم، به طور مثال از یونجه استفاده می‌کنیم. بقولات از جمله یونجه ازت را در خاک ثبیت می‌کند ولی کشت غلات خیلی به خاک صدمه می‌زند.

هدف از کشت فراسرزمینی وارد کردن آب مجازی به کشور است

شریفی با اشاره به کشت فراسرزمینی گفت: در سال‌های گذشته کشت‌های فراسرزمینی هم داشتیم. کشت فراسرزمینی یعنی اینکه در کشورهای دیگر زمین اجاره کنیم و این مساله مورد استقبال آن کشورها هم هست زیرا که اشتغال ایجاد می‌شود و از طرفی محصول تولید شده را وارد کشور می‌کنیم. هدف این است که آب مجازی وارد کشور شود.

وی افزود: باید از داستان اصلاحات ارضی سال ۱۳۴۱ درس بگیریم. در این اصلاحات زمین‌ها تکه تکه شد و بهره‌وری پایین آمد. با این کار مردم روستا به اطراف شهرهایی مانند تهران آمدند. اگر ما به استقبال حاشیه نشین‌ها نرویم آن‌ها به سمت ما خواهند آمد.

کمبود آب خطر آبیاری مزارع، علوفه و سبزی با آب فاضلاب را افزایش می‌دهد

عضو هیات علمی دانشکده دامپزشکی دانشگاه فردوسی در مورد اثرات کاهش کیفیت آب بر کیفیت گوشت بیان کرد: همکاران ما در نهادهای مختلف از جمله سازمان جهاد کشاوززی و دامپزشکی و... کارایی بسیار خوبی دارند. نگرانی ما از این است که با توجه به کمبود آب مزارع ، علوفه و سبزی با آب فاضلاب آبیاری شود. پیش‌بینی بنده این است اگر این مساله اتفاق افتاد باید در آینده منتظر بیماری‌های کبدی باشیم. بعضی از مسائل بین رشته‌ای هم باید در این میان باشد. باید جلسات و نشست‌های بین رشته آب هم برگزار شود. نهادهای اجرایی باید با هم هماهنگ باشند.

شریفی ادامه داد: ما به تفکر جامع علمی در همه زمینه ها احتیاج داریم. حدود سی سال است که مفهوم سلامت یکپارچه به وجود آمده است. در مفهوم سلامت یکپارچه از سلامت انسان، حیوان، دام، محیط زیست، کشاورزی و جامعه و.. صحبت می‌کنیم برای مثال یعنی که اگر در یک دامداری آنتی بیوتیک مصرف شود از طریق مصرف شیر در بدن مردم مقاومت آنتی‌بیوتیکی حاصل می‌شود و آنتی بیوتیک با دفع شدن از بدن انسان وارد آب و خاک می‌شود و باکتری‌های سالم ژن‌های مقاومت تولید کرده و به باکتری‌های بیماری‌زا انتقال می‌دهند.

وی بیان کرد: وظایف دانشگاهیان و متخصصین این است که مرتب فکر علمی تولید کنند. این مساله در خاطرات بزرگان علم مشهود است. افراد برجسته تفکرات عمیق اجتماعی و فلسفی داشتند و مدام در حال تولید تئوری برای جامعه بودند. زیرا به گفته ورنر هایزنبرگ دانش سرنوشت بشر است.