با حمله روسیه به اوکراین؛ آینده اروپا چه خواهد شد؟

بین الملل تابناک: ماه‌ها رایزنی دیپلماتیک ایالات متحده و متحدان اروپایی برای جلوگیری از تصمیم پوتین برای حمله به اوکراین ناکام ماند و نهایتاً ارتش روسیه بامداد پنجشنبه ۵ فروردین (۲۴ فوریه) حمله چندجانبه‌ای علیه اوکراین آغاز کرد. از منظر بسیاری از تحلیلگران، این جنگ بزرگترین بحران نظامی در قاره اروپا از زمان جنگ سرد است و پیامد‌های گسترده‌ای بر نظم امنیتی منطقه اروپا خواهد داشت.

در همین رابطه، تابناک در گفت‌وگو با ابراهیم باقری، کارشناس مسائل اروپا به تاثیرات این بحران بر امنیت اروپا و مناسبات سیاسی و امنیتی آن پرداخته است.

تابناک: حمله روسیه به اوکراین چه تاثیری بر امنیت اروپا و جهت گیری های امنیتی آن خواهد گذاشت؟

باقری: بن‌بست بین ایالات متحده و روسیه، دو کشوری که بزرگترین زرادخانه‌های هسته‌ای جهان را در اختیار دارند، سابقه مدرنی ندارد. حتی در طول جنگ سرد نیز نیروهای نظامی دو کشور هرگز به این نزدیکی در میان یک تنش و بحران فعال قرار نگرفتند. وضعیت بی ثبات و پیامدهای غیرقابل پیش بینی این جنگ، مهم ترین دلیلی است که رهبران ایالات متحده و اروپا ماه ها تلاش کردند تا از جنگ جلوگیری کنند. حمله نظامی گسترده به اوکراین بلافاصله پس از آن آغاز شد که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه آغاز یک «عملیات نظامی ویژه» با هدف اجرای «غیرمیلیتاریزه کردن» اوکراین را اعلام کرد. این مساله به معنای از آن بود که مسکو تا زمانی که نیروهای مسلح اوکراین تسلیم نشوند، قصد توقف ندارد. این حمله را می توان پایان استقلال اوکراین و دموکراسی نوپای اروپای شرقی پس از استقلال اتحاد جماهیر شوروی تلقی کرد.  

در واقع این جنگ برای اروپا گریزناپذیر بود، چون روسیه مجموعه‌ای از خواسته‌های حداکثری یعنی خروج نیروهای نظامی خود از شرق اروپا و  تعهد غرب به عدم پذیرش اوکراین در ناتو را تحت معاهده ای از غرب می خواست و این به معنی ترسیم نقشه اروپا از نو بود و در این معاهده غرب باید ادعاهای روسیه در مورد حوزه نفوذ بر بسیاری از کشورهایی که قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 تحت سلطه آن‌ها بودند، به رسمیت می‌شناخت.

به رغم پیامدهای احتمالی (سیاسی، نظامی و اقتصادی ) این جنگ برای جهان، با این حال نظم منطقه ای اروپا و امنیت این قاره در دسترس ترین هدفی است که این جنگ آن را تهدید می کند و پیامدهای گسترده ای را بر نظام امنیتی پس از جنگ سرد در اروپا و همچنین آینده مکانیسم های نظامی و دفاعی این قاره خواهد گذاشت.  بعد از این حمله ایالات متحده و متحدان اروپایی، نیروها، کشتی‌های دریایی و هواپیماهای جنگی را با هدف جلوگیری از احتمال تجاوز بیشتر پوتین به سمت شرق اروپا گسیل داشته اند. چهار کشور هم مرز اوکراین یعنی لهستان، اسلواکی، مجارستان و رومانی عضو ناتو هستند و ایالات متحده و متحدان ناتو متعهد شده اند که از اعضای اروپای شرقی و مرکزی خود تحت تعهدات دفاعی متقابل پیمان ناتو مطبق با ماده 5 آن در خصوص امنیت دسته جمعی دفاع خواهند کرد.

در بعد امنیت اروپا، بعد از جنگ اوکراین شاید بتوان از نظم امنیتی جدید اروپایی سخن گفت. اروپای پیر و ضعیف و ویران بعد از جنگ جهانی دوم چاره ای جز تکیه بر چتر امنیتی ناتو و پایگاه های نظامی ایالات متحده در اروپا نداشت. همزمان با گسترش موضوعی و اعضا، تلاش هایی در راستای مکانیسم های مستقل نظامی و دفاعی در دستور کار قرار گرفت که به دلایل مختلف از جمله اختلاف نظر بین اعضای اتحادیه و مخالفت ایالات متحده با چنین سازوکارهایی که آن را در برابر ناتو و دوباره کاری در تامین امینت اروپا تلقی می کرد ناکام ماند.

هر چند با تبدیل جامعه اروپا به اتحادیه اروپا با پیمان ماستریخت و معاهدات بعدی اقدامات نهادی در راستای ایجاد مکانیسم‌های دفاعی و نظامی اروپا تقویت شد، عملا رویکرد اروپاگرایی در تامین امنیت قاره اروپا به دلیل اختلاف در درون اتحادیه و تمایل به رویکرد آتلانتیک گرایی در تامین امنیت اروپا (بریتانیا و بسیاری از کشور‌های اروپای شرقی و جنوبی)، عملا با شکست مواجه شد. اقدامات بعدی همچون PESCO (همکاری‌های ساختاری دائمی) با هدف تعمیق همکاری‌های دفاعی و نظامی بین کشور‌های عضو به دلیل شکاف در میان اعضا به نتیجه مشخصی نرسید. با این حال در دوره بعد از بحران و جنگ اوکراین احتمالا شاهد اقدامات بیشتری از طرف اروپا در راستای تقویت سازوکار‌های دفاعی مستقل باشیم. در اولین واکنش‌ها آلمان با هدف تقویت مکانیسم‌های دفاعی اروپایی، برای بودجه سال ۲۰۲۲، ۱۰۰ میلیارد یورو برای سرمایه گذاری در پروژه‌های تسلیحاتی به ارتش اختصاص داد. همچنین مقرر شد که از این به بعد بیش از دو درصد تولید ناخالص داخلی آلمان برای امور دفاعی سرمایه گذاری خواهد شد.

همچنین این بحران به احتمال زیاد پایانی بر اختلافات ایالات متحده با کشور‌های اروپایی عضو ناتو در خصوص تخصیص ۲ درصد تولید ناخالص داخلی برای این سازمان باشد. در این راستا، اتحادیه اروپا ضمن توجه و تاکید بیشتر بر چتر امنیتی ناتو و پایگاه‌های امریکا در اروپا، همزمان رویکرد اروپا گرایی در سیاست دفاعی و نظامی را در پیش خواهد گرفت و بودجه بیشتری را به صنایع تسلیحات نظامی اختصاص خواهد داد. در واقع اتحادیه اروپا در نبود یک مکانیسم دفاعی نظامی مستقل که نیاز‌های امنیتی به خصوص شرق اروپا را تامین کند، در وهله اول و به عنوان دستورکار فوری افزایش بودجه کشور‌های عضو که در ناتو هستند را در دستور کار قرار خواهد داد (تا ۲ درصد تولید ناخالص داخلی).

با این حال اولویت اتحادیه اروپا افزایش سرمایه گذاری روی صنایع دفاعی در چارچوب سازوکار‌های دفاعی مستقل خواهد بود. اتحادیه اروپا دو چالش اساسی را در این خصوص پیش روی خواهد داشت؛ یکی بحث مالی و بودجه است که در شرایط فعلی امکان سرمایه گذاری بیشتر برای ایجاد چنین سازوکاری در کوتاه مدت را با مشکل مواجه کرده است. دوم بحث همکاری و همگرایی در ایجاد چنین مکانیسمی بین اعضای اتحادیه است؛ چیزی که تاکنون نتوانسته این شکاف را پر کند. شاید جنگ در اوکراین بتواند موقت این شکاف را پر کند و اتحادیه اروپا به همگرایی در ایجاد چنین مکانیسمی که بتواند بخشی از نیاز‌های امنیتی این قاره را در کنار ناتو تامین کند، نائل شود.

تابناک: حمله روسیه به اوکراین چه تاثیراتی بر  سیاست ها و راهبردهای کلان سازمان ناتو خواهد داشت؟

باقری: حمله روسیه به اوکراین و وضعیت امنیتی در شرق اروپا، بعد از فروپاشی شوروی، مهم‌ترین دلیل بازتعریف ماموریت‌های ناتو خواهد بود و تحلیل‌های سنتی در خصوص عدم کارایی ناتو در دنیای پس از فروپاشی شوروی بی اعتبار می‌شوند. در نبود یک مکانیسم دفاعی و نظامی مستقل در اروپا، اکنون ناتو در کشور‌های شرق اروپا ـ که بالقوه در معرض تهدیدات روسیه قرار دارند ـ تنها تکیه گاه و چتر امنیتی قاره اروپا خواهد بود.

در همین راستا بود که همزمان با حمله روسیه به اوکراین و حتی قبل از آن، تمایل کشور‌های شرق اروپا به افزایش نیرو‌های ناتو و ایالات متحده در قالب پایگاه‌های نظامی در اروپا تشدید یافته است. در این راستا، نیرو‌های زمینی امریکایی در پایگاه‌های لهستان همزمان با تحرکات روسیه در شرق اروپا دو برابر شد و به حدود ۹۰۰۰ نیرو و در رومانی به ۲۰۰۰ نیرو افزایش یافت. اکنون ایالات متحده در قالب ناتو و پایگاه‌های متعارف خود در اروپا بیش از ۹۰۰۰۰ نیرو دارد که البته بیشتر این نیروه‌ها در پایگاه‌های عملیاتی کشور‌های غرب و مرکز اروپا قرار دارند که با توجه به معضل امنیتی ایجاد شده در شرق اروپا بسیاری از نیرو‌ها به شرق اروپا منتقل خواهند شد.

شایان ذکر است در نظم امنیتی جدید اروپا پس از حمله روسیه به اوکراین، جدای از گسترش کارکردی ناتو در قالب بازیابی هویت جدید و افزایش نیرو در کشورهای عضو به ویژه در شرق اروپا، گسترش اعضا نیز در دستور کار فوری این سازمان قرار خواهد گرفت. همزمان که جنگ در اوکراین در جریان است، روسیه دو کشور سوئد و فنلاند را تهدید کرده که در صورت عضویت در ناتو پیامدهای نظامی و سیاسی «جدی» خواهد داشت که مسکو آن را بدون پاسخ نخواهد گذاشت. با این حال به نظر می رسد که غرب با توجه به تجربه اوکراین، در خصوص عضویت دو کشور سوئد و فنلاند در ناتو تعلل نخواهند نکرد و به احتمال زیاد در جلسات بعدی ناتو بحث پیوستن این دو کشور، جدی  در دستور کار قرار خواهد گرفت.

تابناک: به لحاظ امنیتی و نظامی، ایالات متحده آمریکا چه خواهد کرد؟ آیا روابط نظامی با اروپا را گسترش خواهد داد؟

باقری: در رابطه با رویکرد‌های نظامی آمریکا در اروپا، جابجایی نیرو‌ها از غرب به شرق اروپا سرعت بیشتری خواهد گرفت. از اوایل قرن ۲۱ میلادی به دلایل مختلف اقتصادی، سیاسی، امنیتی- نظامی و ژئوپولیتیکی اقداماتی در خصوص تعطیلی برخی پایگاه‌ها و جابجایی آن‌ها به اروپای شرقی و جنوب شرقی شروع شده بود. جابجایی پایگاه‌های آمریکا به سمت اروپای شرقی ذیل سه منطق اقتصادی (هزینه‌های بالای نگهداری در غرب و مرکز اروپا)، راهبردی و ژئوپولیتیکی شروع شده بود.

در این راستا هزینه‌های بالای نگهداری نیرو‌ها در اروپای غربی، وجود فضا‌های مناسب در شرق اروپا برای انجام مانور‌های نظامی گسترده، سختگیری‌های بیشتر نهاد‌های محیط زیستی و افکار عمومی در کشور‌های اروپای غربی، حضور نظامی در دموکراسی‌های نوپای اروپای شرقی، نزدیکی به مناطق عملیاتی در قفقاز و غرب آسیا و مهم‌تر از همه جلوگیری از تهدیدات و توسعه طلبی‌های روسیه، از مهم‌ترین دلایل جابجایی پایگاه‌های نظامی آمریکا از غرب به شرق اروپاست. اکنون با شروع بحران امنیتی در شرق اروپا، اولاً تعطیلی پایگاه‌ها در اروپا عملا جای خود را به ایجاد پایگاه‌های جدید خواهد داد و از طرف دیگر جابجایی و تحرک نیرو‌ها از غرب و مرکز اروپا به سمت شرق اروپا با هدف جلوگیری از سیاست‌های توسعه طلبانه روسیه افزایش خواهد یافت.