غیرنظامیان نقش خصومت‌آمیزی در جنگ‌ها ندارند؛ اما با شروع جنگ‌ها، بیشترین آسیب و تلفات را داشته‌اند و حقوق آن‌ها پایمال شده است؛ نمونه این جنگ‌ها حمله نظامی عراق به ایران، عربستان به یمن یا روسیه به اوکراین بوده است.
به گزارش «تابناک»؛ «حقوق بین‌الملل بشردوستانه» یا «حقوق بشردوستانه بین‌المللی» که به «حقوق جنگ» یا «حقوق مخاصمات مسلحانه» نیز معروف است، مجموعه‌ای از قوانین است که به دنبال روش‌های بشردوستانه، برای محدود کردن اثرات مخاصمات مسلحانه می‌باشد. این شاخه از حقوق از افرادی که در جنگ مشارکت ندارند یا در حال حاضر از جنگیدن کناره‌گیری کرده‌اند، محافظت کرده و روش‌ها و متد‌های مخاصمه را محدود می‌کند. به عبارت دیگر، حقوق بین‌المللی بشردوستانه می‌کوشد با وضع مقرراتی از خشونت بی‌اندازه در جنگ‌ها جلوگیری کند. برای رسیدن به این منظور حقوق بشر دوستانه حق دولت‌ها را در استفاده از سلاح‌ها و روش‌ها محدود و از قربانیان درگیری‌های مسلحانه حمایت می‌کند.
تفکیک میان حقوق بین‌المللی بشردوستانه و حقوق بشر مهم است. حقوق بشر، بر خلاف قوانین بین‌المللی بشردوستانه، در زمان صلح اعمال می‌شود و بسیاری از مفاد آن ممکن است در جریان یک مخاصمه مسلحانه به حالت تعلیق درآید. به علاوه، حقوق بشر در چهارچوب حقوقی رابطه بین دولت و شهروندان اعمال می‌شود، اما حقوق بشردوستانه عموماً و نه همیشه، به رابطه بین دولت و شهروندان دشمن آن دولت مرتبط است.
نیروهای غیرنظامی طبق قوانین حقوق بین‌الملل بشردوستانه، به افرادی گفته می‌شود، عضو هیچ نیروی نظامی نیستند و هیچ نقش خصومت‌آمیزی در وضعیت جنگی ندارد. چنین اشخاصی در دسته‌ی افراد غیرجنگجو قرار می‌گیرند و تحت درجه‌ای از حمایت‌های قانونی در برابر تأثیرات شرایط جنگی و اشغال نظامی هستند.
در رابطه با هدایت عملیات جنگی در مخاصمات مسلحانه بین‌المللی و غیر بین‌المللی، حقوق بین الملل بشر دوستانه بین دو دسته افراد تمایز قائل می‌شود، علت چنین مساله‌ای اعمال حمایت پیش‌بینی شده از افراد ـ اعم از نظامی و غیرنظامی ـ است. دسته اول افرادی هستند که عضو نیروهای مسلح طرفین مخاصمه بوده و نظامی محسوب می‌شوند که اصطلاحاً آن‌ها را رزمنده می‌نامند و این دسته از افراد عملیات نظامی را انجام می‌دهند. دسته دوم افرادی هستند که دست به اعمال خصمانه نمی‌زنند و نقشی در عملیات جنگی علیه دشمن ندارند. به همین دلیل، باید مورد حمایت قرار گیرند. این دسته از افراد در اصطلاح حقوقی، غیرنظامی نام دارند.
بخش عمده‌ای از حقوق بین‌المللی بشردوستانه در چهار کنوانسیون ژنو ۱۹۴۹ مطرح شده است. ۱۹۶ کشور در سراسر دنیا متعهد شده‌اند که از این قوانین پیروی کنند. این کنوانسیون‌ها توسط دو معاهده دیگر یعنی پروتکل‌های الحاقی ۱۹۷۷ در مورد حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه تکمیل شده‌اند.
کنوانسیون‌های ژنو بر پایه احترام به فرد و عزت و شرف وی بنیان نهاده شده است. باید به حقوق افرادی که مستقیم در درگیری‌ها شرکت نمی‌کنند و اشخاصی که به علت بیماری، جراحت، اسارت و یا هر علت دیگری فاقد توان مبارزه هستنند احترام گذاشته شده، در مقابل اثرات جنگ محافظت شوند و باید به افرادی که بر اثر جنگ دچار خسارت و ضرر و زیان می‌شوند، بدون هیچ‌گونه تبعیضی کمک شود.
بنا بر پروتکل‌های الحاقی، کلیه افراد جنگ‌زده باید تحت این حمایت قرار گیرند. این پروتکل‌ها هم‌چنین تصریح می‌کنند که طرف‌های درگیر در جنگ و نظامیان نباید به افراد و اهداف غیرنظامی حمله کنند و باید عملیات نظامی خود را مطابق با قوانین و مقررات به رسمیت شناخته شده بشردوستانه هدایت و رهبری کنند.
هنگامی که درگیری مسلحانه آغاز می‌شود، کنوانسیون‌ها و پروتکل‌های مذکور در هر شرایطی لازم‌الاجرا هستند. این قوانین حتی در جنگ‌های غیر بین‌المللی که در آن فقط قوانین خاصی قابل اجراست نیز باید رعایت شود. به طور کلی در هر شرایطی اصول بشر دوستانه باید رعایت شود؛ بنابراین، اعمال قتل، شکنجه، تنبیه بدنی، قطع عضو، تجاوز به عنف، گروگان‌گیری، تنبیه دسته جمعی، اعدام بدون محاکمه و کلیه رفتار‌های ظالمانه و توهین‌آمیز در هر زمان و مکانی و به هر شکلی ممنوع است.
بر طبق کنوانسیون‌های ژنو و پروتکل یک، هر گونه مقابله به مثل با مجروحان، بیماران، کشتی‌شکستگان، پرسنل پزشکی و امدادگران، پرسنل و خدمات دفاع غیرنظامی، اسرای جنگی، افراد غیرنظامی مکان‌های فرهنگی و غیرنظامی و محیط‌زیست طبیعی و هم‌چنین تاسیساتی که بر روی انرژی‌ها و نیروهای خطرناک کار می‌کنند، ممنوع است.
در پایان یادآور می شویم، باید با همه کسانی که سلاح در دست ندارند و عضو هیچ گروه متخاصمی نیستند رفتاری انسانی پیشه کرد.
منابع: خلاصه کنوانسیون‌های ژنو منتشر شده توسط کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، کتاب «حقوق بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه» تالیف فلک و همکاران و «How Does Law Protect in War»
