به گزارش «تابناک» به نقل از خبرگزاری صدا و سیما، دکتر محمد معین نخستین فرزند خانواده بود که در شش سالگی مادرش را بر اثر بیماری حصبه از دست داد و پنج روز پس از فوت مادر، پدرش نیز به سبب همین بیماری درگذشت.
بیماری حصبه در رشت شیوع یافت و در آن سال ۲۸۰۰۰ نفر درگذشتند.
دکتر محمدمعین متولد نهم اردیبهشت ۱۲۹۷ در محله زرچوب رشت است، جد پدری او " شیخ محمدتقی معین‌العلما" که در سلک علمای روحانی بود، به تربیت وی همت گذاشت.
محمد معین پیشرفت علمی و معنوی خود را مدیون او می‌دانست.
جد مادری او" شیخ محمد سعیر" نیز از علما و مدرسان علوم قدیمه بود.
وی در اوان تحصیل در دبیرستان، صرف و نحو عربی و بخشی از علوم قدیمه را نزد پدربزرگش و استادش " سید مهدی رشت‌آبادی" فرا گرفت.
دکتر معین در سال ۱۳۱۰ در دانشسرای عالی در رشته" ادبیات و فلسفه علوم تربیتی" به تحصیل پرداخت.
وی سیزده ساله بود که پدر بزرگش را از دست داد، تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در رشت به پایان رساند، سپس برای ادامه تحصیل به تهران آمد و دوره دوم متوسطه را در دارالفنون تهران گذراند.
دکتر معین در سال ۱۳۱۳ با نوشتن پایان‌نامه‌ای به زبان فرانسه در مورد شاعر فرانسوی «لوکونت دو لیل» در رشتهٔ ادبیات و فلسفه به اخذ مدرک کارشناسی نایل شد.
او در سال ۱۳۱۴ در سن ۱۷ سالگی به ریاست دانشسرای مقدماتی اهواز منصوب شد؛ سپس ریاست دانشسراهای وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش فعلی) را به عهده گرفت و در همین زمان توانست دوره روانشناسی عملی، خط شناسی، قیافه شناسی و مغز شناسی را به صورت مکاتبه‌ای در آموزشگاه روانشناسی بروکسل بلژیک بگذراند.
محمد معین در سال ۱۳۲۱ در سن ۲۴ سالگی با نوشتن رساله " مزد یسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی" اولین کسی بود که در ایران موفق به اخذ درجه دکترای ادبیات فارسی شد و بعد از اخذ دکترا به عنوان استاد کرسی «تحقیق در متون ادبی» دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و استاد در دانش سرای عالی مشغول تحقیق و تدریس شد.
او در ۱۳۲۱ ازدواج کرد که نتیجه آن ۴ فرزند بود.
انتشار لغت‌نامه دهخدا طبق قانون، از سال ۱۳۲۳ در مجلس شورای ملی آغاز شد و دکتر معین به همکاری علی‌اکبر دهخدا برگزیده شد.
دکتر معین براساس وصیت نامه علی اکبر دهخدا به ریاست علمی مجلس شورای ملی منصوب شد.
وی به زبان‌های اوستایی، پارسی باستان، پهلوی، عربی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، لاتینی و سانسکریت آشنایی داشت و در مسافرت‌های متعدد از مؤسسات فرهنگ نویسی کشورهای دیگر دیدار کرد، مدتی نیز در موزه‌های کشورهای مختلف (آمریکا، انگلستان، فرانسه، سوئیس، آلمان، هلند، ایتالیا، سوئد، فنلاند، روسیه و کشورهای دیگر) به مطالعه مشغول بود و سپس به تدوین فرهنگ فارسی کنونی که به نام فرهنگ فارسی معین معروف است، همت گمارد.
وصیت نامه ای در آذر ۱۳۳۸ از نیما یوشیج، پیشگام شعر نو به دست آمد که در آن بدون آنکه دکتر معین دیده باشد، به عنوان وصی تعیین کرده بود تا اشعار وی را بررسی کند و بخش های لازم را منتشر کند.
دکتر محمد معین آثار بسیار زیادی را در حوزه ادبیات فارسی از خود برجای گذاشت که فرهنگ شش جلدی معین از جمله آنهاست.
فرهنگ فارسی معین معروف به فرهنگ معین یکی از فرهنگ‌های لغت نامدار فارسی است.
ویرایش متوسط این فرهنگ نخستین بار در سال ۱۳۵۱ و پس از درگذشت محمد معین با کوشش سید جعفر شهیدی انتشار یافت.
این فرهنگ شامل لغات فارسی، لغات و ترکیبات عربی متداول در زبان فارسی، لغات اروپایی که به تدریج در زبان فارسی وارد شده‌اند، در هفت هزار و نهصد پنجاه و شش صفحه و در شش جلد و شامل ۳ بخش لغات، ترکیبات خارجی و اعلام آن است.
این بخش ها عبارتند از :
• بخش لغات شامل مواد، املاء، تلفظ، اصل و ریشه، دستور، معانی و مفاهیم، شواهد و امثله، مترادف و متضاد، توضیح، لغات مصوب فرهنگستان
• بخش ترکیبات خارجی شامل (مواد املاء، تلفظ، اصل و ریشه، دستور، معانی و شرح اعلام، شواهد، توضیح، تواریخ، نام‌های مصوب فرهنگستان) است.
محمد معین در ۹ آذر ۱۳۴۵ پس از بازگشت از ترکیه، در دفتر گروه زبان و ادبیات فارسی، سکته کرد و پنج سال آخر زندگی‌اش را در حالت اغما گذراند.
محمد معین در روز ۱۳ تیرماه ۱۳۵۰ درگذشت.
پیکر دکتر محمد معین پس از تشییع از مسجد فخرالدوله به سمت زادگاهش شهر رشت منتقل شد و در آرامگاه خانوادگی معین در شهر آستانه اشرفیه به خاک سپرده شد.
نشان‌ها و افتخارات محمد معین به شرح زیر است:
• نشان درجه سوم علمی در سال ۱۳۱۶.
• نشان درجه دوم علمی در سال ۱۳۲۱
• نشان درجه دوم سپاس در سال ۱۳۲۷.
• جایزهٔ Tamhour از طرف Académie des Inscriptions در سال ۱۳۲۱.
• نشان عالی «هنر و ادب» از طرف دولت فرانسه در سال ۱۳۴۰
• دریافت نشان Order des palmes Academiques از ژنرال دوگل رئیس جمهور فرانسه
• نشان لژیون دونور
تألیفات :
۱. فرهنگ فارسی معین مشهور به فرهنگ معین؛ دوره کامل فرهنگ فارسی، شامل لغات فارسی، لغات و ترکیبات عربی متداول در فارسی، لغات اروپایی که به تدریج در فارسی وارد شده و اعلام اشخاص، اعلام جغرافیایی، در هفت هزار و نهصد صفحه و در شش مجلد، تهران: انتشارات امیرکبیر
۲. جلد اول حافظ شیرین سخن.، تهران، ۱۳۱۹
۳. یک قطعه شعر در پارسی باستان، تهران، ۱۳۲۲
۴. یوشت فریان و مرزبان نامه، تهران، ۱۳۲۲
۵. «علامه محمد قزوینی» در سالنامه پارس و نیز مجله فرهنگستان چاپ شد.، تهران، ۱۳۲۴
۶. «شاهان کیانی و هخامنشی در آثار الباقیه»، تهران، ۱۳۲۴
۷. ارداویرافنامه، تهران، ۱۳۲۵
۸. «روزشماری در ایران باستان و آثار آن در ادبیات پارسی»، تهران، ۱۳۲۵
۹. پورداوود، تهران، ۱۳۲۵
۱۰. «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی»، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۲۶
۱۱. شماره هفت و هفت پیکر نظامی، تهران: انتشارات مجله پشوتن، ۱۳۲۷
۱۲. حکمت اشراق و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۲۹
۱۳. «مفرد و جمع»، تهران، ۱۳۴۰
۱۴. اسم مصدر- حاصل مصدر، تهران: امیر کبیر، ۱۳۳۱
۱۵. امیر خسرو دهلوی، تهران: مجله مهر، ۱۳۳۱
۱۶. «برگزیده نثر فارسی» شماره اول (دوره‌های سامانیان، آل بویه)، تهران، ۱۳۳۲
۱۷. آیینه سکندر، تهران: مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، ۱۳۳۲
۱۸. هورقلیا، تهران: مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران
۱۹. لغات فارسی ابن سینا، تهران: مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، ۱۳۳۳
۲۰. «برگزیده شعر فارسی»، شماره اول (دوره‌های طاهریان، صفاریان، سامانیان و آل بویه)، تهران: مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، ۱۳۳۱
۲۱. «نصرالدین طوسی: زبان ادبیات پارسی»، تهران: مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، ۱۳۲۵
۲۲. «ستاره ناهید یا داستان خرداد و امرداد (نثر و نظم)»، تهران، ۱۳۱۶
و ترجمه‌ها و تصحیح کتاب‌های گوناگون
شعر "مناجات" از دکتر محمد معین
ای دل عشاق را تو سوخته
ای تو ما را عاشقی آموخته
تو عروسان چمن پرورده ای
در دل بلبل تو عشق آورده ای
بلبل اندر گل ، رخ زیبات دید
گل ز دست عشق تو، جامه درید
ناله ی مرغ سحر از بحر چیست؟
راز گوید محرم آن راز کیست؟
با تو می‌گوید منم دل سوخته
از دبستان تو عشق آموخته
شمس گوید من ز تو نور افکنم
ماه گوید من ز تو سیمین تنم
خود نماید گل که من زیبای تو
غنچه بگشاید که من رعنای تو
هم به تعظیم تو ریزد آبشار
هم به تکریم تو خیزد کوهسار
گریه ی ابر بهاری از چه بود؟
برق از چه لب به خنده برگشود
گریه بخشیدی بدان خنده بدین
آفرین بر شاهکارت آفرین
چه انسانهای باسوادی برای زبان پارسی زحمت کشیدن تا حفظ بشه اونوقت الان آقایان قانون میذارن زبان و ادبیات فارسی از کنکور حذف بشه!