دلیل اهمیت توافق گازی ترکیه و ترکمنستان برای ایران

به گزارش تابناک به نقل از ایرنا، ۱۱ فوریه ۲۰۲۵، توافقی مهم در حوزه انرژی میان ترکیه و ترکمنستان امضا شد که می‌تواند تا حدودی بر معادلات گازی منطقه تاثیرات قابل توجهی بگذارد. این قرارداد که میان شرکت دولتی خطوط لوله «بوتاش» از ترکیه و «ترکمن‌گاز» از ترکمنستان منعقد شده است، زمینه را برای انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه فراهم می‌کند. طبق این توافق، صادرات گاز از ترکمنستان اول مارس ۲۰۲۵ آغاز خواهد شد.

این توافق در حالی امضا شده است که تحولات ژئوپلیتیکی منطقه، نیاز‌های رو به رشد انرژی در اروپا و تلاش کشور‌های آسیای مرکزی برای کاهش وابستگی به بازار‌های سنتی، به اهمیت آن افزوده است. ترکیه به‌عنوان یکی از مراکز اصلی ترانزیت انرژی در منطقه، سعی دارد موقعیت خود را به عنوان یک هاب گازی تقویت کند. در حال حاضر، چین بزرگ‌ترین خریدار گاز ترکمنستان است که این کشور با داشتن چهارمین ذخایر بزرگ گاز جهان به دنبال متنوع‌سازی مسیر‌های صادرات گازی خود است و این توافق می‌تواند نقشی کلیدی در این فرآیند ایفا کند.

مهدی خورسند کارشناس مسائل اقتصاد سیاسی درباره اهمیت این توافق و تبعات آن به خبرنگار سیاست خارجی ایرنا گفت: این توافق از جنبه‌های مختلف برای جمهوری اسلامی ایران اهمیت قابل‌توجهی دارد. نخست آنکه می‌تواند موقعیت ایران را به‌عنوان یک گذرگاه حیاتی برای ترانزیت انرژی تثبیت کند و انحصار جغرافیایی که طی سال‌های اخیر برخی از رقبای منطقه‌ای در صدد ایجاد آن بودند را به چالش بکشد.

ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی ایران در حوزه انرژی، می‌تواند به‌عنوان عاملی برای کاهش تأثیر تحریم‌ها و ایجاد مسیر‌های جایگزین در تجارت بین‌المللی کشور عمل کند. توافق انتقال گاز از ترکمنستان به ترکیه در حالی صورت گرفته است که پروژه‌های دیگر مانند خط لوله ترکمنستان -افغانستان- پاکستان- هند و خط لوله «ترانس‌خزر»، با چالش‌های امنیتی، حقوقی و زیست‌محیطی مواجه بوده‌اند. در این میان، عبور این خط لوله از ایران به عنوان گزینه‌ای مقرون‌به‌صرفه و عملیاتی مطرح شده است که نه تنها به ترکمنستان امکان دسترسی به بازار‌های اروپایی را می‌دهد، بلکه برای ترکیه نیز گزینه‌ای مهم برای کاهش وابستگی به گاز روسیه محسوب می‌شود.

علاوه بر این، افزایش تقاضای جهانی برای گاز طبیعی و تحولات ژئوپلیتیکی اروپا پس از جنگ اوکراین، کشور‌های منطقه را وادار کرده است که استراتژی‌های انرژی خود را بازبینی کنند. ترکمنستان که بیشترین صادرات گاز خود را به چین انجام می‌داد، اکنون به دنبال راه‌هایی برای ورود به بازار اروپا از طریق ترکیه است. ترکیه با اجرای این پروژه نقش خود به عنوان یک هاب انرژی منطقه‌ای را تقویت می‌کند. این کشور تاکنون تلاش کرده است که منابع گازی متنوعی را از کشور‌های مختلف مانند آذربایجان، روسیه و ایران دریافت کند و ورود گاز ترکمنستان به ترکیه می‌تواند قدرت چانه‌زنی آنکارا در برابر تأمین‌کنندگان سنتی گاز را افزایش داده و وابستگی ترکیه به روسیه را کاهش دهد.

از سوی دیگر، ترکمنستان که وابستگی شدیدی به بازار چین دارد، به دنبال تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی خود است. این توافق به ترکمنستان اجازه می‌دهد که از ایران به عنوان مسیر ترانزیتی استفاده کند و صادرات خود را به ترکیه و در آینده اروپا گسترش دهد. البته این توافق می‌تواند برای روسیه به عنوان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده گاز ترکیه زیاد خوشایند نباشد. مسکو تاکنون بیش از ۵۰ درصد گاز وارداتی ترکیه را تأمین کرده و از خط لوله «ترک استریم» برای انتقال گاز خود به ترکیه و اروپا بهره می‌برد.

اگرچه فعلاً این توافق تنها مربوط به تأمین نیاز‌های داخلی ترکیه است، اما در آینده ممکن است خط لوله‌ای که گاز ترکمنستان را به ترکیه می‌رساند، به شبکه انرژی اروپا متصل شود؛ که این موضوع می‌تواند به ضرر سهم گازی روسیه در اروپا باشد. روسیه احتمالا در واکنش به این مسئله، با ارائه تخفیف‌های ویژه، برای حفظ ترکیه به عنوان مشتری اصلی خود تلاش خواهد کرد. مسکو همچنین ممکن است با فشار بر ترکمنستان برای کاهش حجم صادرات به ترکیه و یا تلاش برای تحکیم همکاری‌ها در حوزه انرژی با آنکارا از طریق پروژه‌های جدید یا گسترش ترک استریم، منافع گازی خود را حفظ کند.

از طرف دیگر ایالات متحده همواره از تنوع‌بخشی به منابع انرژی متحدان خود حمایت کرده و از پروژه‌هایی همچون کریدور گازی جنوبی برای کاهش نفوذ گازی روسیه در اروپا پشتیبانی کرده است. اما این توافق، به دلیل استفاده از خاک ایران به عنوان مسیر ترانزیتی، می‌تواند آمریکا را با چالش‌هایی مواجه کند. واشنگتن نگرانی‌هایی در این خصوص دارد، زیرا عبور این خط لوله از مسیر ایران می‌تواند کشورمان را در آینده به مهره‌ای کلیدی در تامین انرژی اروپا تبدیل کند و همچنین باعث کم رنگ‌تر شدن نقش تحریم‌های اعمال شده از سوی آمریکا علیه کشورمان شود.

ایالات متحده احتمالا برای جلوگیری از تقویت موقعیت ایران در بازار انرژی تلاش خواهد کرد. گسترش همکاری با ترکیه و ترکمنستان در حوزه انرژی برای تقویت خطوط جایگزین، می‌تواند از دیگر برنامه‌های آمریکا برای کاهش نگرانی‌ها از جانب ایران باشد.

خورسند در این باره می‌گوید: این توافق از منظر ژئوپلیتیکی می‌تواند تأثیر مهمی بر کاهش فشار‌های تحریمی ایالات متحده، به‌ویژه در صورت احیای سیاست‌های فشار حداکثری توسط دولت ترامپ داشته باشد. ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی ایران در حوزه انرژی، می‌تواند به‌عنوان عاملی برای کاهش تأثیر تحریم‌ها و ایجاد مسیر‌های جایگزین در تجارت بین‌المللی کشور عمل کند.

ایران به عنوان کشور ترانزیتی این خط لوله، می‌تواند بهره‌های اقتصادی و سیاسی زیادی از این توافق ببرد؛ دریافت حق ترانزیت و افزایش نفوذ منطقه‌ای، از جمله مزایای اصلی این توافق برای تهران خواهد بود. ایران همچنین می‌تواند با دریافت گاز ترکمنستان و عرضه آن به ترکیه، بخشی از نیاز‌های داخلی خود را نیز تأمین کند. این مدل سوآپ گازی، پیش از این میان ایران و ترکمنستان انجام شده و ممکن است در این توافق نیز اجرایی شود.

اگر روسیه احساس کند که از نظر ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی در حال از دست دادن موقعیت‌های استراتژیک در منطقه است، ممکن است در فرآیند سرمایه‌گذاری برای تکمیل کریدور‌های ترانزیتی ایران شتاب بیشتری ایجاد کند. خورسند معتقد است که این توافق می‌تواند به ایران فرصت رقابتی مهمی در برابر روسیه بدهد. در سال‌های اخیر، تخفیف‌های بیش از حدی که روسیه در عرضه انرژی ارائه داده است، موجب کاهش سهم ایران در بازار‌های منطقه‌ای و جهانی شده است. در این شرایط، اجرای این توافق ضمن حل مشکلات تأمین گاز مناطق شمالی کشور و افزایش رضایت داخلی، به ایران امکان می‌دهد که در برابر روسیه، که یکی از بازیگران سنتی بازار انرژی جهان است، جایگاه رقابتی بهتری به دست آورد. همچنین، از این طریق جمهوری اسلامی ایران می‌تواند رقابت مسالمت‌آمیزی را با روسیه در چارچوب نظام بین‌المللی دنبال کند و موقعیت خود را در بازار انرژی تثبیت کند. این توافق همچنین می‌تواند موجب افزایش تمایل روسیه برای سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی ایران شود. چنانچه روسیه احساس کند که از نظر ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی در حال از دست دادن موقعیت‌های استراتژیک در منطقه است، ممکن است در فرآیند سرمایه‌گذاری برای تکمیل کریدور‌های ترانزیتی و تقویت موقعیت ژئوپلیتیکی ایران شتاب بیشتری ایجاد کند.

ترکیه و ترکمنستان با توجه به مزایای اقتصادی، ژئوپلیتیکی و استراتژیکی این توافق تمام تلاش خود را به کار خواهند بست تا آن را اجرایی کنند؛ اما موانعی مانند واکنش‌های احتمالی روسیه، تحریم‌های آمریکا علیه ایران و همچنین مشکلات زیرساختی، ممکن است روند آن را کند یا دچار اختلال کند. چگونگی اجرای این توافق و مدیریت موانع سیاسی و اقتصادی آن، تعیین خواهد کرد که این پروژه تا چه میزان می‌تواند نقش‌آفرینی ترکیه به عنوان یک مرکز انرژی منطقه‌ای را تقویت کرده و آینده صادرات گاز ترکمنستان را متحول سازد و همچنین ایران را به عنوان مسیری مطمئن برای ترانزیت انرژی مطرح کند.