علل تصادفات در کشورهای در حال توسعه

از زمان ثبت اولین موارد فوت ناشی از تصادفات جاده‌اي در سال 1899، آسيب‌هاي تصادفات مربوط به حمل و نقل در سراسر جهان به خصوص در کشورهای در حال توسعه رايج باقی مانده است. قرن بيستم «قرن آسيب» نام گرفته است. در سال 2003 دبیرکل سازمان ملل متحد، در مورد چالش جدی ناشی از صدمات رانندگي جاده‌اي هشدار داد. ميزان مرگ در هر 10000 وسیله نقلیه در کشورهای پردرآمد 7/1، و در کشورهای در حال توسعه بیش از 50 بود. کشورهای توسعه يافته از سال 1960 همچنان کاهش میزان صدمات رانندگي جاده ای را تجربه مي‌كنند، كه نشان دهنده تلاش‌هاي زياد آنها در شناسایی عوامل موثر و اجرای صحیح اقدامات پیشگیرانه مؤثر است. اما اینها در کشورهای در حال توسعه ناکافی است.
 
تصادفات جاده‌اي از دير باز اجتناب‌ناپذیر فرض شده بود و تصور مي‌شد كه در نتيجه اتفاقات تصادفی و غیر قابل پیش بینی ایجاد می شوند. در بیشتر کشورهای در حال توسعه کمبود داده‌هاي خوب در مورد تصادفات براي مقاصد تشخیصی به خصوص در مورد انواع و علل تصادفات محسوس است. از این رو با تاخیر پاسخ از سوي جامعه بین المللی مواجه شده است. بعضی از محققان عدم توجه كافي به گزارشات دقیق تصادفات را مورد انتقاد داده‌اند. با این وجود، داده‌های در دسترس تعامل بین حالت‌هاي مختلط ترافیک و استفاده كنندگان دیگر از جاده را به عنوان علت اصلی تصادفات معرفي مي‌كنند.

در اکثر کشورهای در حال توسعه اهمیت راه آهن ناديده گرفته شده است و عمدتا به جاي آن از حمل و نقل جاده ای استفاده می شود؛ در نتیجه سیستم های جاده‌اي بار ترافيك سنگيني دارند. جدای از تحمل ترافیک خودرويي، خیابان‌ها اغلب برای اهداف عمومی متعددي استفاده می شود. جاده‌هاي بد لزوما جاده‌هاي غير آسفالت نيستند بلكه شامل جاده‌هاي آسفالت با نگهداری ضعيف، بدون محدوديت‌هاي کارآمد سرعت، و بزرگراه‌هاي داراي طراحي ضعیف نيز مي‌شوند.

کشورهای در حال توسعه جهان كدامند؟

در حالی که هیچ دستورالعمل رسمی برای تعريف کشورهاي توسعه یافته وجود ندارد، نهادهای مختلف دسته بندي‌هاي خاصی برای مرفه ترین کشورها از لحاظ اقتصادی ايجاد كرده‌اند. تقسیم كنوني بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه عمدتاً پدیده قرن بيستم است، چون تا پس از جنگ جهانی دوم اغلب افراد در تمام جوامع، فقیر بودند.

به گفته سازمان ملل متحد، هیچ کنوانسیوني برای تعیین «توسعه یافته» و «در حال توسعه» بودن کشورها و یا مناطق وجود ندارد. با این حال کشورهاي در حال توسعه ممکن است کشورهايي تعریف شوند كه داراي درآمد کم، زیرساخت های نسبتا عقب مانده، و شاخص توسعه انسانی ضعيف در مقايسه با معيارهاي جهانی هستند. شاخص توسعه انسانی در مورد چگونگي تبدیل درآمد « به فرصت‌هاي آموزشي و بهداشتي و در نتیجه سطوح بالاتری از توسعه انساني» است.

فهرست کشورهای جهان كه در این رده قرار مي‌گيرند، در زمان‌ها و سازمان‌هاي مختلف متفاوت بوده است. این بی ثباتی و یا تناقض ناشي از دیدگاه‌ها و تعصبات مختلفي است كه مبناي اين تصميم گيري هستند.

دامنه و اهمیت حمل و نقل در کشورهای در حال توسعه

حمل و نقل به معني جابجایی کالا و انسان از جایی به جای دیگر است. تکامل و پيشرفت‌هاي جدید در حمل و نقل تاثیر بسیار زيادي بر شکل گیری تاریخ بشر و در نتیجه تسریع جهانی شدن داشته است

با وجود کمبود اطلاعات در مورد برخی از کشورهای در حال توسعه، آمار موجود نشان می دهد که سیستم حمل و نقل جاده ای شکل غالب حمل و نقل داخلی بوده و تصادفات رانندگي جاده‌اي از علل اصلي صدمات رانندگي در این کشورها به شمار مي‌رود.

برای کشورهای در حال توسعه، حمل و نقل جاده‌اي شامل انواع بسیار گسترده تري از انواع معمول در بسیاری از کشورهای توسعه یافته است. اين انواع حمل و نقل را می توان به دو دسته حمل و نقل موتوری و غیر موتوری طبقه بندی كرد. حمل و نقل غیر موتوری شامل گاري و حيوان، گاري دستی،، دوچرخه، و غیره مي‌شود، در حالی که حمل و نقل موتوری شامل دو، سه و چهار چرخه‌ها ؛ مانند کالسکه موتوری و ميني بوس ‌ اتومبیل، اتوبوس، کامیون، وسایل نقلیه براي مسافت های طولانی، و غیره مي‌شود. این نشان دهنده تركيب ترافيكي عظیمی در جاده‌هاي کشورهای در حال توسعه است که در آن تمام این وسايل را می توان در يك جاده يافت.

بار حاصل از صدمات رانندگي در کشورهای در حال توسعه

از چهار حالت اصلی حمل و نقل، جاده ای، ریلی، هوایی و دریایی، سفر از طریق جاده مردم را در معرض بیشترین خطر صدمات در هر کیلومتر سفر قرار می دهد. در مقایسه با سرنشين خودرو، راكب وسيله نقليه موتوری دو چرخه 20 برابر بیشتر در معرض خطر مرگ در هر کیلومتر سفر دارد. اين احتمال براي عابران پياده 9 برابر، و براي دوچرخه سواران 8 برابر است. با این حال احتمال فوت سرنشينان خودرو 10 بار بیشتر از مسافرين اتوبوس و 20 برابر بیشتر از مسافرين قطار است.
 
تخمین زده می‌شود که حدود 2/1 میلیون تلفات جاني جاده ای در سال در سراسر جهان رخ می دهد و کشورهای در حال توسعه در حدود 85 درصد از این را به خود اختصاص مي‌دهند. جنوب شرق آسیا دارای بالاترین میزان تلفات جاده‌اي جهان است در حالی که بالاترین ميزان تلفات ناشي از صدمات رانندگي جاده‌اي متعلق به آفریقا است (3/28 در هر 100000 نفر جمعیت) در مقایسه، اين ميزان براي اروپا 11 است. انتظار مي‌رود تا سال 2020 میزان تلفات ناشي از صدمات رانندگي جاده‌اي در جهان 80 درصد افزایش يابد. تا آن زمان، صدمات رانندگي جاده‌اي رتبه سوم را در میان علل معلوليت افراد در زندگی خواهد داشت.

هزینه تصادفات جاده‌اي به خانواده‌ها و ملت‌ها بسیار زیاد است. اين هزینه براي کشورهای با درآمد پایین و متوسط بین 1-2 درصد از تولید ناخالص ملی آنها است- بیش از کل کمک های دریافت شده توسط این کشورها براي توسعه. افراد با سن 15-44 سال اكثر (بیش از نیمی) تلفات رانندگي جاده‌اي را به خود اختصاص مي‌دهند و 73 درصد از تلفات جاني را مردان تشكيل مي‌دهند. این نسبت سني و جنسيتي نشان دهنده بهترین سال‌هاي عمر براي توليد درآمد است، بنابراین خانواده‌هاي افراد فوت شده در تصادفات از لحاظ مالي نيز با مشكلاتي مواجه مي‌شوند. این باعث کاهش استاندارد زندگی مي‌شود.

علل شایع صدمات رانندگي در کشورهای در حال توسعه

اینها عواملی هستند كه تأثير مستقیم بر علت صدمات رانندگي خاص دارند. سه دسته عمده از عوامل شناخته شده است، كه عبارتند از:
•    عامل انسانی
•    جاده / راه
•    وسايل حمل و نقل.

عوامل انسانی
دیدگاه سنتی در ایمنی جاده‌ها اين است که مسئولیت تصادفات جاده ای معمولاً بر عهده کاربران فردی جاده است. اما با وجود این بسیاری از عوامل دیگر خارج از کنترل اين كاربران ممکن است در اين زمينه نقش داشته باشد، تخمین زده می شود که خطاي انساني بین 64 تا 95 درصد از تمام علل تصادفات رانندگي در کشورهای در حال توسعه را تشكيل مي‌دهد.

راننده/راكب
شواهد داستان گونه نشان می دهد که اختلال در رانندگی يكي از عوامل عمده در ضعف وضعیت ایمنی جاده در بسیاری از کشورهای در حال توسعه است.

اختلال در رانندگی / موتور و دوچرخه سواری
اختلال در رانندگی يا در موتور و دوچرخه سواری عبارتست از کاهش توانایی برای انجام مؤلفه‌هاي مختلف کار رانندگی / این کار ممکن است ناشي از مصرف الکل، مصرف مواد مخدر، آسیب و ضعف، خستگی، روند پیری طبیعی یا ترکیبی از این عوامل باشد.

مستي
الکل به طور گسترده ای به عنوان مهمترین علت تصادفات و صدمات جدی جاده‌اي به رسمیت شناخته شده است.
چند کشور در حال توسعه، آزمایش های منظم غلظت الکل خون افراد بزرگسال قرباني تصادفات جاده‌اي را شروع كرده‌اند. گزارش های به دست آمده از این روش نیاز به روش استاندارد شده، وسایل اندازه گیری قابل اعتماد غلظت الکل خون و تعيين حداكثر سطح مجاز الكل را نشان مي‌دهند، كه از طريق آن امكان مقایسه قابل فهم تسهیل شود.
اطلاعات مربوط به ارتباط بین مصرف الکل و صدمات در کشورهای در حال توسعه كم است.
 
استفاده از دیگر مواد مخدر
این ارتباط نزدیکی با مصرف الکل دارد چون مصرف الكل و مواد مخدر معمولاً با هم هستند. با این حال، مصرف مواد از مصرف الکل به تنهایی پیچیده تر است. استفاده از مواد غیر قانونی و یا روانگردان و مواد دارویی در حال رانندگی موجب نگرانی است. مصرف مواد شامل طیف گسترده ای از نسخه ها، مواد غیر قانونی و تفریحی، حلال‌ها یا مواد محرک مورد استفاده برای مقابله با خستگی می شود. در حالی که داده‌هاي قوی در مورد این جنبه از اختلال در رانندگي در کشورهای در حال توسعه وجود ندارد.

اختلال در عابران پیاده
تقریباً همیشه تصور می شود كه رانندگان مسئول همه تصادفات هستند، اما اختلال در عابرين پياده نيز يك احتمال دیگر است. عابرين پياده مجنون يا مست در جاده‌ها به وضوح از ديگر علل تصادفات جاده‌اي هستند. عابرين ناشنوا و نابینا، مصروع، و سالمندان و بیمار بدون همراه نيز از موارد ديگر قابل ذكر در اين زمينه هستند.

سرعت غير مجاز
سرعت غير مجاز موقعیتی است که در آن محدودیت سرعت توصیه شده برای يك جاده خاص رعايت نشود. محدودیت سرعت در جاده های خاص با توجه به وضعیت آب و هوا، شرايط رانندگي، و زمان روز متفاوت است. سرعت غير مجاز يك عامل خطر در تصادفات جاده‌اي در کشورهای در حال توسعه است و علت حدود نیمی از تصادفات جاده ای در اين کشورها است دستگاه‌هاي نظارت بر سرعت مانند دوربین های ثبت سرعت كه در کنترل سرعت کاملا موثر هستند در اکثر کشورهای در حال توسعه مقبوليت زيادي ندارند.

سرعت ارتباط مستقیمي با خطر تصادف و همچنین احتمال بروز صدمات و شدت آن دارد. این رابطه براي عابرين پیاده و دوچرخه سواران آشکار تر و شدیدتر می شود. اجتناب از تصادف با یک وسیله نقلیه كه در سرعت پایین تر حركت مي‌كند به آسانی ممکن است. هر چه سرعت بالاتر باشد، زمان مورد نياز براي متوقف کردن خودرو براي جلوگيري از تصادف بيشتر و ضربه شدیدتر خواهد بود.
به طور مشابه، احتمال فوت عابر پیاده در نتیجه تصادف با افزايش سرعت ماشین بطور تصاعدی افزایش می يابد. چرا رانندگان با سرعت غير مجاز حركت مي‌كنند؟ سرعت غيرمجاز به عوامل متعددي مرتبط است. برخی از این عوامل عبارتند از:

•    سن، جنسيت، و سطح الکل خون راننده و تعداد مسافران.
•    قدرت و حداکثر سرعت خودرو
•    طراحی و کیفیت جاده
•    تراکم و ترکیب ترافيك در جاده‌ها
•    شرایط آب و هوايي غالب

اصلاح محیط جاده برای کاهش جریان ترافيك، سرعت خودرو، جداسازی رانندگان با سرعت بالا و پایین یا جلوگيري از ورود وسایل نقلیه به برخی از مناطق خاص از جمله اقداماتی است كه مي‌توان برای کمک به کاهش تصادفات جاده‌اي انجام داد اما در اکثر کشورهای در حال توسعه اجرا نمي‌شوند.

سن راننده
سن قانونی براي رانندگی یا دوچرخه و موتور سواری از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. با این حال، یک واقعیت شناخته شده است که صدمات رانندگي علت اصلی مرگ در میان رانندگان يا دوچرخه و موتورسواران جوان است اين نرخ به ویژه برای نوجوانان و مردان بالا است. اینها به طور معمول دانش آموزان يا دبیرستانی‌هاي جواني هستند که تنها براي سرگرمي و خود نمايي رانندگي مي‌كنند. مسافران آنها معمولاً دوستان مدرسه و يا دوستان همسال آنها هستند. این گروه تصادفات کاربران جاده معمولاً منجر به مرگ مي‌شود چون اغلب تمهيدات بازدارنده‌ايبراي آنها به عنوان نوجوان وجود ندارد يا كافي نيست.

هیجان خواهي، اعتماد به نفس بیش از حد، خودنمايي، و تحمل کمتر در برابر الکل، سرعت غير مجاز را تشديد مي‌كنند. دسترسی مرحله‌اي به گواهینامه رانندگی کامل توصیه عاقلانه‌اي است اما در بسیاری از کشورهای در حال توسعه مورد توجه قرار نمي‌گیرد.

نگرش به استفاده از وسایل ایمنی
دستگاه‌ها و وسايل ایمنی متعددي براي جلوگیری یا کاهش میزان صدمات در رانندگان، موتور يا دوچرخه سواران يا مسافران وسایل نقلیه وجود دارد. شگفت آنکه، بسیاری از این دستگاه‌ها و وسايل يا مورد استفاده قرار نمي‌گيرند و یا در خودروهای بسیار قدیمی معيوب هستند. در جایی هم که موجود و در دسترس هستند، ممکن است افراد از آنها استفاده نکنند.

اگر چه کارایی وسايل ایمنی های مختلف تا حد زیادی در مطالعات مختلف اثبات شده است، دلایل متعددی برای عدم استفاده از آن توسط افراد مطرح شده است. به عنوان مثال، استدلال‌هاي مورد استفاده براي عدم استفاده از کلاه ايمني عبارتند از ؛ «مانع دید مي‌شود، پوشیدن آن دست و پا گیر است، باعث صدمه به ستون فقرات در تصادف مي‌شود، و غیره. سازمان بهداشت جهانی بانك جهاني در گزارش سال 2004 نیاز به طراحی کلاه ایمنی مناسب برای وضعیت آب و هوايي کشورهای در حال توسعه را مطرح كردند. لازم به ذکر است که هر کشور در حال توسعه داراي ويژگي‌ها، وضعیت آب و هوايي، لباس و غيره مخصوص به خود مي‌باشد. «در کشورهای در حال توسعه، نیاز به ساخت کلاه ایمنی استاندارد که حساس به قابلیت های ساخت و محدودیت های هزینه محلی باشد و برای آب و هوای محلی مناسب باشد، حس مي‌شود.

خستگي و خواب الودگی

خستگي راننده يكي از عوامل مهم مؤثر در تصادفات رانندگي جاده‌اي مخصوصاً در رانندگان تجاري است خستگي مي‌تواند به دليل كار بيش از حد،، كمبود استراحت، تغذيه ناكافي كه منجر به كاهش هشياري مي‌شود، و خواب آلودگي باشد. يك مطالعه در نيوزلند نشان داد كه اگر افراد هنگامي كه احساس خواي آلودگي مي‌كنند يا كمتر از 5 ساعت در 24 ساعت گذشته خوابيده‌اند، از رانندگي خودداري كنند، تصادفات جاده‌اي 20 درصد كاهش خواهد يافت.

جاده

جاده اگرچه بی خطر ترین راه مسافرت نيست، رايج ترين نوع حمل و نقل داخلی در سراسر جهان است ارائه حمل و نقل عمومی مناسب و مقرون به صرفه با قطار و یا اتوبوس می تواند به کاهش استفاده از حالت های پرخطر حمل و نقل كمك كند. متاسفانه، در اکثر کشورهای در حال توسعه اهمیت راه آهن درك نشده و عمدتا با حمل و نقل جاده ای جایگزین شده است؛ در نتیجه سیستم های جاده‌اي بيش از حد شلوع شده‌اند. خیابان‌ها و جاده‌ها به غیر از حمل ترافيك، اغلب برای مقاصد عمومی که بسیاری از کشوری به کشور دیگر متفاوت است استفاده می شوند
کشورهای در حال توسعه پیشرفت کمی در زمینه مدیریت ایمنی جاده تجربه کرده‌اند، این نشان دهنده لزوم در اولویت قرار دادن اين زمينه براي تمام کشورها است
 
طراحي جاده‌ها در بسیاری از کشورهای در حال توسعه همیشه طوري نيست كه از تجاوز رانندگان از سرعت مجاز جلوگيري كند. عدم وجود علايم ایمنی در طراحی جاده‌ها، یکی از علل عمده صدمات ناشی از تصادفات رانندگي در کشورهای در حال توسعه است. به عنوان مثال، بسیاری از کشورهای در حال توسعه خطوط اختصاصی برای موتور و دو چرخه ندارند. این باعث در خطر قرار گرفتن اين گروه روز افزون کاربران جاده مي‌شود.

سایر اجزا طراحی جاده امن مانند موانعي براي جلوگیری از سبقت در محل‌هاي خطرناک، روشنایی در تقاطع ها، چهارراه فلکه اى، تابلوهاي سرعت قبل از پيچ‌هاي تند (برای رانندگان باسواد)، علائم منظم براي یادآوری حد مجاز سرعت به هرانندگان، و محل‌هاي خط كشي شده معمولاً در اين كشورها وجود ندارد. حذف خطرات کنار جاده مانند درختان، چاله‌ها و تيرهاي برق و غيره اغلب نادیده گرفته مي‌شوند مگر اينكه جان چندين نفر را بگيرند.

وسايل و سیستم های حمل و نقل

وسايل حمل و نقل شامل وسايل نقليه دو یا سه چرخ موتوری و غیر موتوری، و چهار چرخه (اتومبیل، اتوبوس، کامیون و وسایل نقلیه مسافت طولانی) مي‌شود. وسايل دو چرخ شامل موتورسيكلت و دوچرخه مي‌شوند. سه چرخه‌ها در اکثر کشورهای در حال توسعه براي كمك به حمل و نقل و به دليل ارزان بودن آنها استفاده می شوند. وسیله نقلیه موتوری و موتور سيكلت‌ها از شایع ترین عوامل تصادفات جاده‌اي هستند.

دید

ایمنی جاده تا حدود زيادي بستگي به دیدن و دیده شدن دارد. دید ناکافی در هر زمان از روز در کشورهای در حال توسعه رخ می‌دهد. و این ممکن است به شکل برخورد به عقب یا كنار وسیله نقلیه‌اي باشد كه به آرامی در حال حرکت است و يا منجر به تصادفات شاخ به شاخ يا زاویه دار شود.

روشنایی ناکافی به خصوص در وسایل نقلیه تجاری بسیار معمول می باشد. يك اتومبيل چهار چرخه با یک چراغ در شب به راحتی با دوچرخه يا موتورسيكلت اشتباه گرفته مي‌شود، و در نتیجه باعث برخورد شاخ به شاخ با وسایل نقلیه ديگر مي‌شوند. عدم وجود یک یا هر دو چراغ عقب نيز باعث برخورد از عقب مي‌شود. در آب و هواي نامناسب، نور کافی هم در طول روز و هم در طول شب از اهمیت بیشتری برخوردار است.

برچسب‌هاي شب نما، لباس‌هاي رنگارنگ، و منضمات و قطعات خودرو باعث می شود که پیاده‌ها، موتور و دوچرخه سواران و وسایل نقلیه غیر موتوری بیشتر قابل مشاهده شوند.
در کشورهای كم درآمد، قابليت دید كم عابرين پیاده و وسایل نقلیه مشکلي جدی است. ترکیبی از ترافيك موتوری و غیر موتوری، همراه با روشنایی ضعيف خیابان باعث افزایش خطر برخورد با کاربران محافظت نشده جاده می شود. عدم استفاده از مداخلات کم هزینه مانند لامپ دوچرخه و یا تجهیزات بازتابنده اين شرایط را تشدید مي‌كند.

بخش بزرگی از تصادفات با عابرين پیاده و دوچرخه سوار‌ها در کشورهای کم درآمد در هوای تاريك روشن صبح يا غروب و یا در شب و احتمالا به علت دید كم اتفاق می افتد. تحقیقات بیشتری در این جنبه از علت شناسي صدمات رانندگي مورد نیاز است.

نتیجه گیری

•    استفاده از وسايل حمل و نقل در کشورهای در حال توسعه مانند سایر نقاط جهان غیر قابل اجتناب است.
•   محدوده ی این وسايل با این حال گسترده تر است و باعث به وجود آمدن تركيب ترافيكي سنگیني مي‌شود.

•    بار صدمات رانندگي جاده ای در کشورهای در حال توسعه بسیار زیاد، رو به افزایش و موجب نگرانی جدی است.
•    كمبود شدید اطلاعات در مورد علل صدمات رانندگي در کشورهای در حال توسعه وجود دارد.

•    شناسایی علل مشخص صدمات رانندگي در کشورهای در حال توسعه بدون شک گامي حیاتی برای پیشگیری از این همه گیري دهشتناك است.
•    اطلاعات موجود نشان می دهد که تا حد زیادی، صدمات رانندگي در کشورهای در حال توسعه اغلب قابل پيشگيري هستند.

•    برخی از سیاست‌ها و مقررات و قوانین رانندگي دولت مانند سطح مجاز غلظت الکل خون صریح و روشن نیست. شفافیت اين قوانین باعث تسهیل شناسایی متخلفان و استانداردسازي ارزشها خواهد شد. در نتیجه، این باعث تسهیل مقایسه میان افراد متفاوت در اين زمينه خواهد شد.

•    برخی از جنبه‌های علت شناختي مانند ساعات رانندگي براي هر راننده هنوز در قوانین رانندگي مورد غفلت واقع شده‌اند.
•    قوانین و سیاست های مصوب به اجرا در نمي‌آيند و یا در برخی از کشورها اجرا مي‌شوند.

•    فرصت‌هاي بسیاری برای تحقیق در جنبه های مختلف علت شناسي تصادفات رانندگي جاده‌ها در بسیاری از کشورهای در حال توسعه وجود دارد. به نظر من ثبت آسیب‌ها می تواند اولین گام در این راستا باشد.


سرهنگ دکتر علیرضا اسماعیلی، استادیار دانشگاه علوم انتظامی و عضو مرکز تحقیقات و بیشگیری از سوانح دانشگاه شهید بهشتی
Ar.esmaeili2007@gmail.com