باید مدّتی می‌گذشت تا مسئولان متوجّه مشکلات ایجاد پایه ششم و اشکالات کتب این پایه شوند. دانش‌آموزان امسال در شرایطی سال تحصیلی را آغاز کردند که پس از چهار دهه، پایه ششم ابتدایی به نظام آموزشی بازگردانده شد؛ رخدادی که بدون حاشیه نبود!
با اینکه از وزیر آموزش و پرورش گرفته تا معاون ایشان، در وصف ایجاد این پایه و کتاب‌های آن، اظهارنظرهای فراوانی کرده و از ویژگی‌های منحصر به فرد آن سخن به میان آورده بودند و همچنین در جمله‌ای از جناب وزیر در توصیف کتاب‌های جدید که می‌گوید: «در مورد کتاب‌های ششم نیز نگرانی‌هایی عنوان میشود، نمی‌خواهم بگویم این کتابها هیچ گونه ایرادی ندارند، اما مقرّر شده این کتابها زحمت معلمان، دانش‌آموزان و خانواده‌ها را بیشتر کند، چرا که اگر قرار بود زحمت‌ها را بیشتر نکند و عرق دانش‌آموزان را درنیاورد، تفکّر و خلاقیت و نوآوری از آن حاصل نمی‌شود». معنای این سخنان چندان روشن نبوده و معلوم نیست که چرا باید از راه کتاب‌های درسی، برای دانش‌آموزان و معلمان و اولیا زحمت ایجاد کرد؟!
همان گونه که می‌دانید، کُتب تازه تألیف شده پایه ششم ابتدایی به دلیل عجله در تألیف، اشکال‌های محتوایی و غلط‌های تایپی و نگارشی متعدّدی دارد و هم‌اکنون اکنون موج اعتراض معلمان این پایه و همچنین والدین دانش آموزان نسبت به ایجاد این پایه و محتوای برخی از این کتابها ایجاد شده و می‌توان گفت که اجرای این طرح، تنها کپی‌برداری از نظام آموزشی برخی کشور‌ها بوده، در حالی که هیچ بخشی از نظام آموزشی ما شبیه آن کشور‌ها نیست.
نکته بعدی آن که در تهیّه این کتابها، پروتکل و مقرّرات سازمان پژوهش درباره تألیف کتب درسی اجرا نشده است. در تدوین کتاب درسی نخست تیم پژوهشی، دیدگاه‌های معلمان و پژوهش‌های متخصصان را در حوزه مورد نظر بررسی می‌کنند و سپس راهنمای برنامه درسی که به مانند نقشه عملی تولید محتوای دروس است، تهیه شده و پس از راهنمای برنامه درسی، مرحله اعتباربخشی با همفکری کار‌شناسان، متخصصان درسی، نماینده معلمان، سرگروه‌های آموزشی و کارکنان حوزه اجرا و معاونت انجام میشود. پس از آن برنامه درسی تهیه شده، آزمایشی اجرا و پس از اعتباربخشی و تأیید در این مرحله است که کتاب درسی تألیف شده، وارد چرخه کتب درسی میشود.
اکنون با توجّه به اینکه کتاب‌های پایه ششم در فاصله کوتاه چندماهه در سال ۹۰ تألیف شدند، گویا مراحل کار‌شناسی و جمع‌آوری نظریات معلمان و متخصصان به نحو مطلوب انجام نگرفته و مهمتر از همه، این کتابها بدون گذراندن مرحله آزمایشی مستقیم وارد چرخه کتب درسی شده‌اند.
کافی نبودن تعداد جلسات آموزش (ضمن خدمت) پایه ششم برای معلمان از یک سو و همچنین لزوم حضور پیوسته و مستمر معلمان در دفا‌تر تألیف کتاب‌های درسی به منظور رفع بسیاری از مشکلات کتب درسی این پایه ضروری به نظر می رسد.
بنابراین، در صورتی که پرسش‌های امتحانات نهایی سراسری برگزار شود، بیشتر معلمان نخواهند دانست که طراح سوالات، قرار است چگونه طرح مسأله کرده و کجای کتاب مهم و یا روی چه نکته‌ای بیشتر تأکید کنند!
از طرفی به دلیل شتابزدگی، تأمین معلمان پایه ششم از جاهای مختلف صورت گرفت. به گونه‌ای که در برخی مدارس، معلمان پایه پنجم را به کلاس ششم و معلمان سوم را به پایه پنجم منتقل کرده و تعدادی از مناطق آموزش‌وپرورش هم معلمان راهنمایی و دبیرستان را که سال‌ها در دبیرستان و راهنمایی درس داده بودند، با این بهانه که پیشتر در مقطع ابتدایی کار کرده و حکم آموزگاری دارند، به مقطع ابتدایی برگرداندند. برخی از مدارس هم برای تأمین کادر آموزشی خود از نیروهای بازنشسته یا معلمان شیفت مخالف استفاده می‌کنند.
در این نوشتار، تلاش بر این شده است تا به نقد کتاب‌های مهمتر پایه ششم ابتدایی اعم از ریاضی، علوم، ادبیات و... پرداخته شود.
نقدی بر کتاب درسی ریاضی ـ عنوان‌های درسی کتاب ریاضی ششم ابتدایی زیاد بوده به گونه‌ای که برای نمونه هفت موضوع در دو صفحه آمده است، حال آن که هر موضوع نیاز به تدریس جداگانه دارد، در حالی که زمان کافی برای تدریس این میزان حجم از مطالب نیست. رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش و پرورش نیز نظر مثبتی در رابطه با بازنگری حجم کتاب ریاضی این پایه برای سال آینده دارد.
ـ در دوره‌های آموزشی به ما اعلام شد که هر دانش‌آموز باید روشی برای حل مسأله در درس ریاضی ارائه دهد و در پایان روش درست آموزش داده شود، این در حالی است که محدودیت زمانی برای آموزش وجود دارد و به قولی معلم‌ها، مجبورند «شلاقی» یا «بزن در رو» درس بدهند.
ـ محتوای کتاب ریاضی برای دانش‌آموزانی در سطح بالا تدوین و تمامی مناطق یکسان در نظر گرفته شده است، در حالی که سطح یادگیری افراد در تمام مناطق یکسان نبوده و از این رو دانش‌آموزان متوسط و ضعیف با مشکل مواجه شده و می‌تواند سبب تنفر بخشی دانش آموزان از درس ریاضی شود.
نقدی بر کتاب درسی و کمک درسی علومدانش آموزان پایه ششم، سال گذشته کتاب علوم تجربی پنجم را که دارای مطالب علمی جامع‌تر و محتوای بیشتری نسبت به کتاب امسال بوده است، گذرانده‌اند. کتاب ششم هم از نظر کمّی و هم از لحاظ کیفی در سطح پایین‌تری از کتاب پنجم است.
در رابطه با سطح کمّی کتاب علوم، شاید بگویید معلم می‌تواند برای هر موضوع موارد و مطالب بسیاری را بیرون از کتاب مطرح کند که البته درست است؛ امّا پرسش اینجاست که میزان و محتوای این مطالب را چه کسی تعیین می‌کند؟ آیا در این باره می‌توان همه همکاران شاغل در ششم را در یک سطح دانست و انتظار داشت که یکنواخت باشند؟ قطعا پاسخ منفی است و این مشکل در ارزشیابی نیز پدیدار خواهد شد.
از نظر کیفی نیز همه کتاب‌های پایه ششم به ویژه کتاب علوم تجربی تصاویری با کیفیّت بالا ندارند و متأسفانه در دفتر تألیف کتاب‌های درسی، یک گرافیست کار قوی و ماهر وجود ندارد.
در زیر به برخی از مواردی که می‌توانست با تدبیر علمی و دقّت بالاتری در کتاب علوم پایه ششم ابتدایی آورده می‌شد، اشاره میشود:
ـ در صفحه ۲۵ کتاب، تصویر لیوانی آورده شده که در آن سُرب بالاتر از مس قرار دارد، در حالی که در روش تدریس، سُرب در پایین لیوان است.
ـ در تصویر صفحه ۳۲ (لایه‌های درونی زمین) جمع اعدادی که در هر لایه به عنوان ضخامت لایه‌ها نوشته شده است، عدد ۸۴۵۰ کیلومتر میشود، در حالیکه در پایین تصویر، عدد ۶۴۰۰ کیلومتر نوشته شده است.
ـ در آزمایش صفحه ۳۵، ساخت کره زمین می‌تواند با مواد بسیار ساده تری مانند توپ پلاستیکی و گچ صورت گیرد و نیازی به مواد و وسایل نامبرده در این صفحه نیست که سبب دشوار بودن انجام این فعالیّت توسط دانش آموز شود.
ـ در کار در کلاس صفحه ۳۸ به منظور بررسی امواج لرزه‌ای، دانش آموزان به جای آوردن چوب‌های خشک به کلاس و ایجاد کثیفی و بی‌نظمی ناخواسته در کلاس می‌توانستند از وسایل یا شیوه‌های دیگر استفاده کنند.
ـ متأسفانه در بیشتر کتاب‌های کمک درسی نیز اشتباهات علمی بسیاری دیده میشود. این در حالی است که از قول مقامات بالای آموزش و پرورش گفته شده بود که: بسته آموزشی را ارائه دادیم و علاوه بر آن ده‌ها آموزشگاه و پژوهشگاه میلیون‌ها جلد کتاب تولید کردند، پس امکانات کم نیست و هر کسی اراده کند هر جا مشکلی را حل کند، می‌تواند. برای نمونه، می‌توان به برخی از اشتباهات آمده در برخی از کتب کمک درسی اشاره نمود:
ـ در کتاب کمک درسی علوم ششم اندیشمند تیزهوشان چاپ ۱۳۹۱، دیده میشود که بیان شده است گلبول‌های سفید نمی‌توانند با سلول‌های سرطانی مبارزه کنند، در حالی که گلبول‌های سفید به ویژه لنفوسیت‌های نوع T علاوه بر مبارزه با ویروس ایدز، مستقیم بر سلول‌های سرطانی اثر می‌گذارند.
ـ در کتاب کمک درسی گاج ویژه تیزهوشان در صفحه ۱۱۴ سوال ۶۰۴، طراحی پرسش اشتباه بوده، به گونه‌ای که تنها باکتری‌ها را فاقد هسته مشخص دانسته است در حالی که می‌دانیم ویروس‌ها ساختار سلولی ندارند و بنابراین هسته مشخصی نیز نخواهند داشت.
ـ در آزمایش کنید صفحه شصت کتاب کمک درسی کلاغ سپید، با فوت کردن بین بادکنک‌ها به وسیله لوله خودکار، طبق اصل برنولی سرعت هوا زیاد، فشار هوا کم و با ایجاد خلأ نسبی بادکنک‌ها به هم نزدیک‌تر می‌شوند، در حالی که در این کتاب به اشتباه بیان شده است که بادکنک‌ها به طرفین و رو به بالا رانده می‌شوند.
ـ در کتاب مرآت ویژه تیزهوشان صفحه ۲۱۱ سوال ۲۰، به اشتباه روز درخت‌کاری را ۱۳ اسفند بیان نموده، در حالی که همه ما می‌دانیم روز درخت کاری در تقویم ۱۵ اسفند است.
تمامی موارد آمده، تنها بخشی از اشتباهات کتب کمک درسی علوم ششم ابتدایی است که کلّی گویی آن خواننده را خسته خواهد کرد.
نقدی بر کتاب درسی فارسیـ از آنجا که روی جلد کتاب خوانداری تصویر شاعر بزرگ ایران زمین فردوسی آمده و اشعار فردوسی هم کاملا فارسی است، پیشنهاد میشود در پشت جلد کتاب خوانداری، اشعاری از همین شاعر ارزشمند ایران اسلامی چاپ شود.
ـ در کتاب بخوانیم، شعر‌ها و نثرهای سنگینی آمده است که مطمئنا معلمان برای پیدا کردن معنی لغت‌ها باید به لغت‌نامه دهخدا مراجعه کنند.
ـ در درس دوم صفحه ۱۵، بند آخر کتاب خوانداری علم، عمل، ایمان، اخلاق و تفکّر به عنوان پنجره‌های شناخت معرفی شده‌اند، در صورتی که پنجره‌های شناخت شامل حواس پنجگانه هستند که مؤلفه‌های یافتن علم، عمل، ایمان، اخلاق و تفکّر را به انسان نشان می‌دهند تا به کمک آنها بتواندبه شناخت برسد. ضمنا مطالب این درس نسبت به سطح سنی دانش آموزان سنگین است.
ـ در درس چهارم صفحه ۳۴ بخوان و بیندیش، استفاده از زبان محلی خاص یک منطقه، می‌تواند سبب واکنش فراگیران به گویش‌های مختلف باشد. پس چه بهتر بود جدولی تهیّه می‌شد که معادل جملات ذکر شده در گویش‌های مختلف، در آن آورده می‌شد.
ـ در درس پنجم درس انشای فارسی، بهتر این بود که تصویر لاله‌ها همراه تصویر چند شهید آورده شود.
ـ در درس ششم صفحه ۴۲ کتاب خوانداری، در این صفحه در ارتباط با آداب غذا خوردن مطالبی ذکر شده که با آموزه‌های دینی، آیات قرآن و روایات، مغایرت دارد. در این مطلب آمده: به طعام نظر نکند و طعام نبوید و نگزیند! جای بسی شگفتی است چگونه مؤلفین محترم از این آیه قرآن غافل مانده‌اند که: فلینظر الانسان الی طعامه (پس انسان باید به غذای خویش نگاه کند)
ـ در درس ششم صفحه ۴۳ کتاب خوانداری، به دلیل این که یک پای فرد بر سفره می‌باشد، تصویر دارای بدآموزی است.
ـ در درس دهم صفحه ۶۶ کتاب خوانداری بخش یادآوری، بهتر بود در این بخش مستقیم بازدید از کتابخانه و عضویت در آن مطرح می‌شد.
ـ داستان «دریاقلی سورانی» پس از سال‌ها تأخیر، سال جدید تحصیلی وارد کتاب فارسی پایه ششم ابتدایی شد؛ شخصیتی که اگر چه در دهه ۶۰ و بحبوحه جنگ، افراد کمی از فداکاری وی اطّلاع پیدا کردند، با گذر زمان داستان فداکاری او زبان به زبان چرخید و به یکی از اسطوره‌های دفاع مقدس تبدیل شد.
وی جایگزین شخصیت‌های خیالی چون پطروس هلندی شد که سال‌ها در کتابها وجود داشت و چه جالب که هنوز در کشور هلند هم کسی پطروس را نمی‌شناسد، ولی همه ما او را می‌شناسیم؛ راستی چرا هیچگاه از خودمان نپرسیدیم چرا پطروس فداکار جای انگشتش یک چوب در سوراخ سد نگذاشت؟!
حالا باید بگوییم دریاقلی جان، ببخش که کمی دیر شد و سی و چند سال پس از آنکه جانت را گذاشتی پای رکاب، یادمان افتاد تو را اسطوره فداکاری کنیم. همچنین در تصویر این درس، متأسفانه گاف بزرگی داده شده است که آبادان را شهری کوهستانی معرفی کرده و تانک‌های دشمن در ذوالفقاری را نیز در میان کوه‌های بلند نشان داده، در حالی که ذوالفقاری «کوی» است؛ به معنای محله و بَرزن و نه «کوه»! و پوشش کنار رودخانه بهمنشیر نیز نخلستان است... که با واقعیّت جغرافیایی این شهر همخوانی ندارد.
نقدی بر کتاب تفکر و پژوهشاین درس که ظاهراً با هدف بکارگیری قوه تفکر دانش آموزان که منجر به رشد خلاقیت و در نتیجه پژوهش و تولید علم تدوین گردیده، گذشته از زیبایی افق فکری تدوین گرانش، از ایرادات بسیار فراوانی برخوردار است. از جمله این ایرادات عدم وجود کتب معرفی شده برای دانش آموزان چه در کانون پرورش فکری و چه در بازار آزاد می باشد. دانش آموزان و خانواده ها همواره در طول سال تحصیلی از عدم وجود این کتابها و مخصوصاً کتبی که خرید آن الزامی برای دانش آموزان تلقی می گردد گله مند بوده اند.
از سویی دیگر آیا واقعاً تمام مدارس به معلمی متخصص که بتواند قوه تفکر و پژوهش را در دانش آموزانی با این سن و سال به تحرک وا دارد و از سویی دیگر روش تحقیق را به آنها حتی در سطح مقدماتی بیاموزد مجهز شده اند؟
از طرفی به نظر می رسد در انتخاب برخی کتب و فیلم های آموزشی نوعی بد سلیقگی دیده می شود.
بطور مثال در کتاب خرسی که میخواست خرس باقی بماند نوشته یورگ اشتانیر در بخشی از داستان اینگونه مطلب به ذهن دانش آموز متبادر می گردد: ... و هنگامی که به کارخانه برگشت، برای خرس یک لباس کار آورد، و به او گفت ریشت را بزن، او مثل بقیه کارگران، کارت حضور و غیاب را ساعت زد. نگهبان کارخانه او را پشت ماشین بزرگی برد و به او گفت که چه باید بکند. خرس سرش را تکان داد که یعنی چشم.
نویسنده در این داستان این ذهنیت را در خواننده یا شنونده ایجاد می‌کند که ریش نماد کثیفی و آلودگی!! و تراشیدن آن نماد تمیزی و تمدّن است؛ عجیب است که اگر بگوییم مؤلفین محترم نادانسته این مطلب را گنجانده‌اند! لازم به توضیح این که خرس داستان در ابتدا موجودی کثیف و بدبو معرفی شده و با تراشیدن ریش و... تمیز شده است!.
آیا بهتر نبود با هنجار کردن این داستان با فضای فرهنگی و احترام به تنوع سلیقه یا بخشی از این داستان حذف می شد و یا داستانی دیگر با خمیر مایه همین روایت نگاشته می شد؟با این کار قطعاً ارزش این کتاب نیز حفظ می شد. در هر حال برای رسیدن به اهداف عالی لزوم تغییرات بنیادی در این کتاب و انتخاب مدرس قوی برای تدریسش امری غیر قابل انکار بنظر می رسد.
نقدی بر کتاب درسی کار و فناوری
دانش آموزان امروزی که بیشتر خود را استاد رایانه می‌دانند، نمی‌دانند در این دوره و زمانه که همه با رایانه کار می‌کنند، چرا در کتاب کار و فنآوری درس اول را به نحوه روشن کردن رایانه اختصاص داده‌اند. همچنین متأسفانه کامپیوترهای کلاس بیشتر مدارس خراب است و پس از مدّت طولانی برای بازسازی آنها اقدام میشود و به همین دلیل، معلم در زنگ کار و فنآوری، ریاضی درس می‌دهد.
همچنین کتاب کار و فنآوری کتابی جدید بوده که معلمان با دانش جدیدی مواجه شده‌اند و باید آموزش‌های لازم را برای داشتن مهارت کافی در تدریس این کتاب به کار گیرند.
* مدرس و کارشناس میکروبیولوژی
بدرد نخور افتظا اَ اَه ه ه