«كار با درآمد بالا براي خانم‌هاي جوان، اهداي تخمك و اهداي جنين» اين عنوان يك آگهي خياباني جذاب اما پرابهام است. آگهي‌هايي كه عنوان و نشان مركزي خاص را ندارد و تنها حاوي يك شماره تماس از يك خط اعتباري هستند. آگهي‌هاي دلالي تخمك و جنين روز به روز در حال گسترش است اما هيچ‌كس نمي‌داند قصه از كجا آب مي‌خورد؟
به نوشته قانون، بر اساس آمارهاي رسمي حدود 20 درصد زوجين در كشور نابارور و در آرزوي داشتن فرزند هستند كه حاضرند با صرف هزينه‌هاي بالا بچه‌دار شوند. گسترش مراكز درمان ناباروري نظير رويان تهران، اصفهان و يزد، بارقه‌هاي اميد بسياري را در دل آرزومندان بچه روشن كرده است اما هنوز هم 10 درصد زوجين با روش‌هاي علمي بچه‌دار نشده و مجبورند از راه‌هايي مانند تلقيح مصنوعي يا رحم اجاره‌اي به آرزوي خود برسند. ايجاد بانك‌هاي نگهداري تخمك، اسپرم و جنين راه مناسبي براي كمك به اين زوجين است اما به دليل نو بودن اين بانك‌ها در كشور و نيز عدم فرهنگسازي مناسب، بسياري از اين بانك‌ها خالي هستند و نمي‌توانند جوابگوي نياز زوجين نابارور متقاضي باشند، همين مسئله موجب دامن زدن به گسترش پديده‌اي به نام دلالي تخمك و جنين شده است. اما اهداي تخمك و جنين چگونه است؟
انواع اهداي تخمك و جنيندكتر زهرا صالحي، پزشك عمومي در خصوص انواع اهداي تخمك يا جنين به زوجين نابارور مي‌گويد: چنين وضعيتي در سه حالت متصور است. اولین حالت جانشینی در بارداری نام دارد، در این روش اسپرم شوهر و تخمک همسر وی پس از اسپیره‌شدن در محیط آزمایشگاه لقاح داده شده و بعد سلول تخم یا جنین حاصل را به رحم زنی غیر از همسر منتقل می‌کنند تا جنين مراحل رشد و نمو را در رحم این زن دوم طی کند. در این حالت مادر جانشین هیچ ارتباط ژنتیکی با بچه ندارد و این نوع درمان نيز مستلزم انجام عمل‌هاي پرهزينه(IVF) یا (ICSI) است. این روش معمولاً زمانی استفاده می‌شود که سیستم تناسلی زن از نظر تخمک‌گذاری و تولید «اوول» دارای مشکل نيست اما رحم توانايي لقاح يا نگهداري جنين را ندارد و به همين دليل لازم است تا عمل لقاح و نگهداري جنين در خارج از رحم صورت گيرد. حالت دوم جانشینی سنتی رحم است که در این روش اسپرم مرد به طور مصنوعی به داخل رحم مادر جانشین(زني غير از همسر مرد) منتقل می‌شود که پس از حامله شدن، فرزند را برای زوج نابارور حمل كرده و پس از تولد تسلیم آنها کند. در این حالت در واقع اسپرم مرد با تخمك زن دوم تلقيح شده و مرد، پدر بچه و زن دوم مادر بچه تلقي مي‌شود؛ همسر مرد در اين حالت هيچ رابطه ژنتيكي با بچه ندارد حالت سوم جانشینی با استفاده از تخمک یا جنین اهدایی است که در این روش زن و شوهر نابارور، والدین متقاضی به حساب می‌آیند و جنين حاصل از اسپرم و تخمک زوج ديگري كه نابارور نيستند، به رحم زوجه يا مادر مورد نظر برای والدین متقاضی منتقل می‌شود تا پس از تولد طفل را تسليم آنها كند. صالحي اضافه مي‌كند: معمولا روش اول بيشتر در مراكز درمان ناباروري صورت گرفته و روش دوم نيز به صورت سنتي از گذشته وجود داشته است اما روش سوم براي اجرا بستگي به غناي بانك‌هاي اسپرم، تخمك و جنين دارد كه همين عدم غناي بانك‌هاي موجود، موجب حضور دلال‌ها در بازار اين مسئله شده است.
اهداي تخمك به مثابه يك شغل
دلال‌هاي اهداي تخمك از همه خانم‌هاي متقاضي حاضر به دريافت تخمك نيستند. خانم بايد زير 30 سال سن داشته باشد و از سلامت كامل جسماني و رواني برخوردار باشد. اگرچه بر اساس شرع اسلام، اهداي تخمك زن متاهل نيازمند اجازه شوهر است اما دلال‌ها بدون توجه به مسائل شرعي تفاوتي ميان زن مجرد و متاهل قائل نيستند. در اين روش، زن متقاضي با انعقاد قرارداد با يكي از دلال‌ها به يك آزمايشگاه طرف حساب آنها معرفي مي‌شود تا در يك بازه زماني 12 روزه دو تزريق به منظور تسريع در تخمك‌گذاري براي زن انجام شود. پس از گذشت اين مدت، زن در يك مركز پزشكي تحت عمل جراحي قرار گرفته و با روش‌هاي پزشكي، تخمك آزاد شده از بدن زن جدا شده و در محيط آزمايشگاهي نگهداري مي‌شود. آنگونه كه دلال‌ها مي‌گويند با توجه به سن داوطلبِ اهدا و لحاظ مسائل ديگر عددي بين 800 هزار تومان تا يك ميليون و 200 هزار تومان به خانم‌هاي متقاضي در هر بار اهداي تخمك مي‌پردازند. اگرچه عمل جراحي با درد و كمي ناخوشايندي همراه است اما كسب ميانگين حدود يك ميليون درآمد ماهانه از اهداي تخمك، به راحتي مي‌تواند براي برخي زنان شغل تلقي شود، شغلي كه حتما خطراتي را نيز براي سلامتي خانم به همراه دارد.
از اهداي تخمك تا تشكيل جنينتخمك اهدايي در محيط آزمايشگاه با يك اسپرم تلقيح شده و جنين حاصل به زوجين نابارور اهدا مي‌شود. اگر زوجه نابارور توانايي حمل جنين را داشته باشد، سلول تخم حاصل از تلقيح به رحم زوجه منتقل مي‌شود و اگر هم توانايي حمل نداشته باشد، در بدن زن ديگري تلقيح مي‌شود تا پس از تولد به زوجين نابارور تعلق گيرد. دلال‌ها براي اهداي هر جنين، مبلغي حدود 6 تا 12 ميليون از زوجين نابارور دريافت مي‌كنند و اگر قرار باشد مادر جانشين جنين را حمل كند، قرارداد جداگانه و هزينه جداگانه‌اي هم براي مادر گرفته مي‌شود.
پدر و مادر طفل حاصل از این تلقيح چه كساني هستند؟دكتر حسين هوشمند، استاديار دانشكده حقوق دانشگاه در خصوص رابطه حقوقي بين طفل متولد و زوجين متقاضي مي‌گويد: «حتي اگر سلول تخم حاصل از تلقيح مصنوعي در محيط آزمايشگاه به رحم زوجه نابارور منتقل شود، بازهم فرزند حاصل از تلقيح رابطه ژنتيكي و شرعي با زوجين متقاضي نداشته و حتي محرميت هم بين آنها حاصل نمي‌شود.» وي ادامه مي‌دهد: «تنها اگر رضاع(شير خوردن) و شرايط آن محقق شود، طفل حاصل از اين لقاح به پدر و مادر نابارور محرم شده و فرزند رضاعي آنها محسوب مي‌شود.»
اهداي تخمك قانوني يا غيرقانوني؟اما اينكه تبليغات اهداي تخمك و دعوت از خانم‌هاي جوان براي مشاركت در اين امر قانوني است يا خير، محل ابهام است؟ محمدعلي اشعري، وكيل دادگستري در اين خصوص مي‌گويد: «اگر كساني كه مبادرت به تبليغ اين امور مي‌كنند داراي پروانه معتبر پزشكي نباشند يا انجام اين امور در صلاحيت ذاتي آنها نباشد، اقدام آنها خلاف قانون تلقي مي‌شود.» اشعري ادامه مي‌دهد: «بر اساس ماده 3 قانون مربوط به مقررات امور پزشکی و دارو و مواد خوراکی و آشامیدنی، هرکس بدون داشتن پروانه رسمی به امور پزشکی، داروسازی، دندانپزشکی،آزمایشگاهی، فیزیوتراپی و مامايی اشتغال ورزد یا بدون پروانه از‌وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی اقدام به تأسیس یکی از مؤسسات پزشکی كند یا پروانه خود را به دیگری واگذار یا‌پروانه دیگری را مورد استفاده قرار دهد بلافاصله بايد محل کار آنها توسط وزارت بهداشت تعطیل و به حبس تعزیری از شش ماه‌تا سه سال و پرداخت جریمه نقدی از پنج میلیون تا پنجاه میلیون ریال محکوم شود.» بيشتر دلال‌ها مطب پزشكي خاصي ندارند، اين افراد از طريق تلفن‌هاي اعتباري كه معمولا قابل شناسايي نيستند، اقدام به تبليغات كرده و مشتريان خود را نيز به صورت تلفني راهنمايي مي‌كنند. اين دلال‌ها خودشان حضور مستقيمي در روند اجراي كار نداشته بلكه با واسطه مراكز پزشكي معتبر و مجاز، اقدام به جذب مشتري مي‌كنند تا دست مجريان قانون براي جلوگيري از كار آنها نيز بسته باشد.
قرارداد اهداي تخمك و جنين آيا شرعي است؟اهداي تخمك به خودي خود داراي اشكال نيست اما بر اساس فتاواي رسيده از علما، اين اهدا نبايد مستلزم لمس و نگاه نامحرم باشد و همچنين اگر زن متاهل باشد، بايد اجازه شوهر نيز در خصوص استفاده از تخمك زن اخذ شود، اما در خصوص اهداي جنين، شرايط متفاوت است. آيت‌ا... نوري همداني و آيات فقيد عظام تبريزي، فاضل لنكراني و بهجت، «قرار دادن نطفه مرد در رحم زن اجنبی و همچنین جنین متکون از نطفه غیر زوج» را جایز نمي‌دانستند. اما فقهاي ديگري نظير حضرت آيت‌ا... خامنه‌اي، موسوي اردبيلي و تا حدودي مكارم شيرازي، چنانچه عمل مستلزم لمس يا نگاه حرام نباشد، فاقد اشكال توصيف كرده‌اند. همچنین در استفتایی که مرکز مطالعات و تحقیقات اخلاق پزشکی از مجمع فقه اهل بیت علیهم السلام (که در سال 1371 به فرمان مقام معظم رهبری تشکیل شد و در آن عده ای از فقیهان شیعه برای پرداختن به مسائل نو و مبتلا به اجتماع کردند) در مورد تلقیح مصنوعی به عمل آورده است این مجمع در اظهار نظر خود پیرامون مسائل مختلف مربوط به تلقیح مصنوعی، درباره استفاده از رحم جایگزین گفته است: بیرون آوردن جنین زن و قراردادن آن در رحم اجاره‌ای جایز است، اما مادر نوزاد زنی است که از تخمک او جنین متکون شده است. نكته قابل اجماع ميان علما حق شوهر زن متاهل بر تخمك همسر و لزوم پرهيز از لمس و نگاه حرام در اهداي تخمك و جنين است، مسئله‌اي كه در زمان حاضر و ميان دلالان تخمك و جنين كمتر مورد توجه بوده و رعايت نمي‌شود. موضوع دلالي اهداي تخمك و جنين از معضلاتي است كه به تازگي در جامعه بروز و ظهور يافته و كمتر به آن توجه شده است و قطعا اگر برخورد اصولي با آن صورت نگيرد، در آينده‌اي نه چندان دور مي‌تواند به يك تهديد اجتماعي تبديل شود. زوجين نابارور نيازي به مراجعه به دلالان نخواهند داشت اگر بانك‌هاي اهداي جنين و تخمك فعال شده و مراكز ناباروري نيز خدمات مناسبي را به اين زوجين ارائه كنند.
