چرایی روی آوردن اعراب خلیج فارس به دیپلماسی با ایران/ بعد از حمله ایران به اسرائیل شرایط تغییر کرد/ اعراب خواهان بازگشت به دوره تنش نیستند

تابناک جهان: اتاق فکر استیمسون امریکا در مقاله ای به بررسی روابط شورای همکاری خلیج فارس و ایران برای برقراری نظم منطقه ای پرداخته که در ادامه ترجمه این مقاله آمده است.

در 28 مارس 2024، جاسم البدیوی، دبیر کل شورای همکاری خلیج فارس، از چشم انداز شورای همکاری خلیج فارس برای امنیت منطقه رونمایی کرد. این سند، اولین بیان صریح چشم انداز امنیت جمعی در تاریخ 43 ساله شورای همکاری خلیج فارس است که بر اساس بیانیه های گذشته و یک توافقنامه دفاعی مشترک در سال 2000 استوار است که به طور آشکار تصریح می کرد که حمله به یک عضو، حمله به همه تلقی می شود.

این سند همچنین شباهت هایی به پیشنهادهای قبلی ایران، روسیه و چین دارد که هدفشان تقویت گفت وگو و همکاری در منطقه خلیج فارس است.

شورای همکاری خلیج فارس این چشم انداز را پس از سال ها درگیری داخلی مطرح کرد و به دنبال محیطی با ثبات برای پیشبرد برنامه های توسعه بلندپروازانه بود. این به دنبال اجلاس اولا در ژانویه 2021 است که به محاصره قطر پایان داد و توافق مارس 2023 پکن که روابط عادی دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی را احیا کرد.

این ابتکار بر گسترش بحث های امنیت محور که شامل چالش های  زیست محیطی مشترک، انتقال انرژی، امنیت غذایی و برنامه های ارتباط منطقه ای و بین منطقه ای تاکید می کند.

هرچند مستقیم ذکر نشده، همزیستی مسالمت آمیز و همکاری با تهران برای تحقق اهداف چشم انداز ضروری است. دوره پر تنش از سال 2016 تا 2020 شامل حملات در سال 2019 به نفتکش‌ها در سواحل فجیره و حملات پهپادی و موشکی به تأسیسات نفتی عربستان سعودی بود که عمدتاً به تهران و گروه‌های نیابتی آن نسبت داده می‌شد. اعضای شورای همکاری خلیج فارس می‌دانند که هیچ یک از کلان پروژه‌های متصورشان در سایه رویارویی نظامی با ایران محقق نمی‌شود.

رویارویی مستقیم اخیر بین ایران و اسرائیل احتمالا اهمیت تعامل سازنده با ایران را دوچندان کرده است. هر گونه پیشرفت به سوی توسعه و صلح بدن مشارکت ایران متصور نیست.

اگر ایران و عربستان در سال 2023 آشتی نمی کردند، امروز منطقه در وضعیت به مراتب بدتری قرار می گرفت. از زمان توافق پکن، تحولات مثبت متعددی در روابط شورای همکاری خلیج فارس و ایران و همچنین روابط بین شورای همکاری خلیج فارس و عراق رخ داده است. عربستان سعودی برای اولین بار پس از یازده سال میزبان رئیس جمهور ایران بود و به زائران ایرانی اجازه سفر به شهرهای مقدس مکه و مدینه را داد. امارات متحده عربی، قطر و عمان به روابط اقتصادی با ایران افزودند. همچنین هجوم سرمایه گذاری های شورای همکاری خلیج فارس در عراق وجود داشته و تنش بین قطر و امارات، عربستان سعودی و بحرین کاهش یافته است.

علاوه بر این، این تعاملات دیپلماتیک و اقتصادی توسط بازیگران اروپایی و آسیایی به ویژه چین تشویق شده است. بازدارنده اصلی گسترش روابط منطقه‌ای همچنان تحریم‌های آمریکا علیه ایران است که پس از خروج دولت ترامپ از توافق هسته‌ای ایران در سال 2015 و همچنین تلاش‌های آمریکا برای عادی‌سازی روابط خلیج فارس با اسرائیل و در عین حال منزوی کردن تهران نمود پیدا کرد؛ در حالی که برخی در ابتدا از رویکرد واشنگتن حمایت می کردند، بازیگران منطقه ای دیگر به دنبال همان اهداف نیستند.

دیدگاه های دیگر برای امنیت و یکپارچگی منطقه ای

طرح ابتکار صلح هرمز (HOPE) ایران که در سال 2019 ارائه شد، به دنبال استفاده از اهرمی بود که با قطعنامه 598 (1987) به دبیرکل سازمان ملل متحد داده شد که در نهایت به جنگ ایران و عراق پایان داد.

این چتر بین المللی لازم را برای گفت‌وگو در میان شورای همکاری خلیج فارس، ایران و عراق در مورد امنیت انرژی، آزادی ناوبری، عدم اشاعه، ایجاد منطقه عاری از سلاح های کشتار جمعی، خطوط تلفن و سیستم های هشدار اولیه، و مکانیسم های حل مناقشه فراهم کرد. به عنوان پیمان های عدم تجاوز این پیشنهاد در بحبوحه تشدید تنش ها در سال 2019 و کمپین «فشار حداکثری» دولت ترامپ علیه ایران که در آن زمان توسط برخی از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس حمایت شد، با موانعی روبرو شد.

در عین حال، روسیه از ریاست شورای امنیت سازمان ملل در اکتبر 2020 استفاده کرد تا «مفهوم امنیت جمعی منطقه خلیج فارس» را در سال 2019 معرفی کند. روسیه ایجاد یک سازمان امنیت و همکاری در خلیج فارس را متصور بود که هشت کشور ساحلی به همراه روسیه، چین، ایالات متحده، اتحادیه اروپا، هند و سایر طرف‌های ذینفع را به عنوان ناظر یا اعضای وابسته تشکیل می‌داد.

این ابتکار با هدف ایجاد اعتماد و تقویت همکاری گام به گام در زمینه کنترل تسلیحات، از جمله منطقه عاری از سلاح هسته ای، و مبارزه با تروریسم، و در عین حال تشویق همکاری اقتصادی، بشردوستانه و زیست محیطی بود. با این حال، جنگ اوکراین در سال 2022 باعث شد که مسکو تلاش های خود برای پیشبرد این پیشنهاد را کنار بگذارد.

چین از سال 2020 نیز خواستار تلاش چندجانبه برای تبدیل خلیج فارس به «منطقه ثبات» شده است. دلایل اصلی اهمیت استراتژیک منطقه برای طرح «کمربند و جاده» چین، همراه با نیازهای رو به رشد انرژی آن است. مشارکت ایران و عربستان سعودی در سازمان همکاری شانگهای و بریکس می تواند میانجیگری چین را بیشتر تسهیل کند.

اروپایی‌ها نیز تلاش‌های خود را برای تعامل با منطقه مضاعف کرده‌اند. در سال 2023، اتحادیه اروپا لوئیجی دی مایو، نماینده ویژه اتحادیه اروپا برای منطقه خلیج فارس را برای گسترش روابط اروپا با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و همچنین با ایران و عراق منصوب کرد. فرانسه همچنین یکی از حامیان اصلی گفتگوهای منطقه ای بوده است. عراق با حمایت «امانوئل مکرون» رئیس جمهور فرانسه، توانست بازیگران منطقه ای و همچنین سازمان های منطقه ای و بین المللی را در کنفرانس بغداد برای همکاری و مشارکت در سال 2021 و در سال 2022 در اردن گرد هم آورد.

در حالی که پایتخت های اروپایی و اتحادیه اروپا با تهران و سایر بازیگران منطقه روابط دیپلماتیک دارند، ایالات متحده همچنان در تلاش است تا اتحادهای منطقه ای برای مقابله یا مهار ایران ایجاد کند. ابتکاراتی مانند اتحاد استراتژیک خاورمیانه، ائتلاف ورشو، و رزمایش های مختلف دفاع هوایی و دریایی مشترک به دلیل ماهیت استثنایی و تمرکز بر مسائل امنیتی سخت با مشکل مواجه شده اند. امروزه تمایل به گفت‌وگو و همکاری در منطقه بیشتر از موضع گیری نظامی است.

حرکتی فراتر از اقدامات اعتمادساز

این دیدگاه‌های امنیتی متنوع، اصول مشترکی از منشور ملل متحد، سازمان همکاری اسلامی، اتحادیه کشورهای عربی، منشور شورای همکاری خلیج فارس و اصول اساسی حقوق بین‌الملل دارند. این اصول از احترام به حاکمیت، استقلال سیاسی، عدم مداخله و حل مسالمت آمیز اختلافات حمایت می کنند. فراتر از اقدامات اعتمادساز، آمادگی برای گام های اساسی تری نیز وجود دارد.

یکی از جنبه های حیاتی چشم انداز شورای همکاری خلیج فارس برای امنیت منطقه ای، درخواست آن برای تقویت «همکاری اقتصادی بین کشورهای منطقه به گونه ای است که در خدمت منافع گفت‌وگو، ارتباطات و ایجاد پل باشد». این سند نیاز به رسیدگی به چالش‌های امنیت غذایی و آب را از طریق تقویت هماهنگی و همکاری با شرکای منطقه‌ای و بین‌المللی، با هدف حفظ زنجیره‌های عرضه جهانی غذا و تثبیت قیمت‌ها، ذکر می‌کند. اجرای این رویکرد فراگیر برای کاهش مسائل امنیتی سخت نیز مانند چالش های امنیتی دریایی و تهدیدات درگیری نظامی پیش بینی شده است.

پرداختن به چالش های زیست محیطی به عنوان یک نگرانی اساسی امنیتی برجسته شده است. این چشم انداز از راه حل های واقع بینانه، مسئولانه و متعادل برای تغییرات آب و هوایی حمایت می کند که تنها از طریق افزایش هماهنگی و همکاری نه تنها میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بلکه با ایران و عراق نیز قابل دستیابی است.

علاوه بر این، این چشم‌انداز کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را موظف می‌کند تا برای خاورمیانه عاری از سلاح‌های کشتار جمعی تلاش کنند و حق کشورها را برای استفاده از انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز تضمین نماید. این امر بر ضرورت همکاری بین عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ایران برای کاهش خطرات زیست محیطی مرتبط با توسعه هسته ای، جلوگیری از گسترش سلاح های هسته ای و حتی احتمالاً ادغام خروجی های(تولیدات) انرژی هسته ای ایران، امارات و عربستان در آینده تاکید می کند.

ابتکار عراق، به ویژه از طریق کنفرانس بغداد، نشان دهنده تعهد به گسترش ملاحظات امنیتی به گونه ای است که چالش های زیست محیطی مشترک، انتقال انرژی، امنیت غذایی، و ارتباط گسترده تر منطقه ای و بین منطقه ای را شامل شود. ادغام منطقه ای در خلیج فارس و خاورمیانه بزرگ، هدف اصلی اعلام شده در دومین نشست بود.

محمد السودانی نخست وزیر عراق بر اهمیت «تقویت پیوندهای همکاری و مشارکت بین کشورهایمان» از طریق وابستگی متقابل زیرساخت ها، یکپارچگی اقتصادی و سرمایه گذاری مشترک تأکید کرد. او پیشنهاد نمود «تغییر منطقه از اقتصاد مصرف‌محور به کشورهای تولیدکننده با ایجاد مناطق صنعتی مشترک، افزایش ظرفیت صنعتی جمعی، و پیوند زنجیره‌های تأمین به یکدیگر...» قادر به رقابت در بازارهای جهانی و راه اندازی پروژه های بزرگ در بخش های مختلف است.

چشم انداز شورای همکاری خلیج فارس گامی رو به جلو در رسیدگی به برخی از مهم ترین چالش های پیش روی منطقه است. شورای همکاری خلیج فارس با تمرکز بر همکاری، حل مسالمت آمیز مناقشات و توسعه پایدار، نه تنها قصد دارد امنیت و رفاه کشورهای عضو خود را افزایش دهد، بلکه به یک نظم بین المللی باثبات تر و صلح آمیز کمک می کند. مشارکت ایران در این گفت‌وگو برای تضمین موفقیت چشم انداز بسیار مهم است.

تعاملات دیپلماتیک پیش بینی شده در سال 2024 مسیرهایی را برای پیشبرد این چارچوب ارائه می دهد. این می تواند در قالب سومین کنفرانس بغداد، نشست مورد انتظار رهبران منطقه در پکن، یا دعوت از ایران برای شرکت در نشست شورای همکاری خلیج فارس باشد. انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده به عنوان یک اخلال بالقوه به نظر می رسد، اما همچنین نیاز به تحکیم فوری روابط دوجانبه و چندجانبه در خلیج فارس را برجسته می کند. هیچ یک از بازیگران منطقه ای خلیج فارس در آرزوی بازگشت به دوران قبل از 2021 نیستند.