در ماه ژانویه سال میلادی جاری، عربستان سعودی در پی اعدام یک روحانی برجسته شیعه و اعتراضات گسترده به این موضوع در ایران ـ که در نهایت منجر به حمله به سفارت عربستان در تهران شد، همه روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد. از این زمان به بعد، دپیلماسی در روابط دو کشور جای خود را به جنگ لفظی در حال گسترش داد و تنش در بین دو کشور به بالاترین درجه خود رسید.
در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی به عنوان یک رئیس جمهور پراگماتیک، ایران همواره سعی کرده در موارد و شرایط متفاوت، گفت وگو را در دستور کار خود قرار دهد. محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران، همواره سعی کرده با همتایان سعودی خود در موقعیت هایی از جمله مجمع عمومی سازمان ملل متحد، مراسم تدفین ملک عبدالله و همچنین سایر مسیرهای دیگر ملاقات و گفت وگو داشته باشد و در اواخر سال 2015 نیز اشاره کرده بود که هرگاه دوستان سعودی ما آمادگی درگیر شدن با یک گفت وگوی جدی را داشته باشند، ایران برای همه چیز حاضر است؛ اما تلاش های وی اغلب با سکوت از سوی سران سعودی روبه رو شده است.
در عوض همه این ها پادشاه جدید ملک سلمان تصمیم گرفت که خشونت آشکار را در دستور کار خود قرار دهد. در میان اقدامات این پادشاه، می توان به حمایت از گروه های تروریستی ایرانی همچون منافقین و در اختیار گذاشتن منابع قابل توجهی به کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و اتحادیه عرب و سازمان همکاری های اسلامی برای اقدامات ضد ایرانی اشاره کرد.
آخرین مورد از کشمکش های ایران و عربستان به ماجرای حج سال گذشته باز می گردد، که در صدر اخبار جهانی قرار گرفت و منجر به کشتار عظیمی شد که هرچند سعودی ها همواره آن را مخدوش کرده اند، منابع غربی شمار این کشته ها را برابر با 2400 و ایران برابر با حدود 4700 تن ارزیابی نموده است.
بر اساس گزارش نیویورک تایمز، مقامات سعودی این حادثه را با بستن راه های اصلی منتهی به اردوگاه زائران ایرانی رقم زدند و اغلب کشته های مربوط به این حادثه نیز حجاج ایرانی بوده اند.
در آن زمان، آیت الله سید علی خامنه ای رهبر ایران، تإکید کردند که ایران بر اساس اصل اخلاق اسلامی خویشتن داری را در دستور کار قرار داده است؛ اما هشدار دادند که این خویشتن داری هم حدی دارد. به نظر می رسد سال پیش روی، این صبر و تحمل را به پایان رساند.
وحشت سعودی ها
سعودی ها بر این باورند که ایران بعد از سه دهه تحریم و فشار هنوز دست بالا را در مورد همسایگان خود دارد. در حالی که قدرت های سنتی دنیای عرب همچون مصر و عراق، یا درگیر در تنش ها و آشوب داخلی شده و یا با ایران متحد گشته اند، عربستان خود را آخرین و تنهاترین کشور عربی می بیند که در برابر هژمونی کامل منطقه ای ایران ایستادگی کرده است.
احساس آسیب پذیری سران سعودی در این شرایط بسیار قابل درک است. عربستان سعودی کشور جوانی است که به تنهایی قادر به مقابله با ایران نیست. این موضوع با توجه به جمعیت حدودا 20 میلیون نفری آن است که بیش از 15 درصد آن را نیز شیعیانی تشکیل می دهند که همواره مورد تبعیض قومیتی و فرقه ای بوده اند.
همچنین به عنوان یک حکومت پادشاهی مطلقه و استبدادی این کشور با سه تهدید سنی های افراطی، گروه های اسلامی مخالف اصلی و همچنین درخواست هایی برای اصلاحات دموکراتیک مواجه است. نکته ای که در این میان کمتر بر سر آن بحث شده اما به شدت با اهمیت است، شکاف های منطقه ای و قبیله ای است که زیر پوسته جامعه عربستان در حال شکل گیری و خودنمایی است.
عربستان سعودی برای تقویت و نگاهداشت موقعیت منطقه ای خود به همراهی با ایالات متحده وابسته است. طی دو دهه گذشته، ایالات متحده بارها توانایی عربستان سعودی برای اعمال قدرت و اثرگذاری در منطقه را زیر سؤال برده است. در نتیجه آنچه بیش از همه عربستان سعودی را می ترساند و این کشور را به مخالفت با توافق هسته ای ایران و به شکل کلی سیاست های خاورمیانه ای اوباما می کشاند، پیش بینی همراه شدن آمریکا با ایران در ضمن خروج گسترده ایالات متحده از منطقه خاورمیانه است.
ماهیت تحریکات عربستان سعودی علیه ایران نشان می دهد که این تحریکات مبتنی بر تنش های منطقه ای برای درگیر نگاه داشتن آمریکا در منطقه و در پشت اقدامات خود است. همان گونه که یک بار اوباما اشاره کرده است، متحدان ایالات متحده به دنبال استثمار توان آمریکا در راستای خواسته های کوته بینانه و اهداف فرقه ای خود هستند.
یک مصالحه واقع گرایانه بر مبنای اجابت دوطرفه
سران سعودی باید این موضوع را قبول کنند که ایران صرف نظر از دولت خود، همواره نقش مهمی در منطقه ایفا می کند. این امر بیش از همه در ارتباط با ویژگی های ساختاری ایران، موقعیت و ابعاد استراتژیک آن، دموگرافی و منابع گسترده طبیعی آن و یک تاریخ هزاران ساله از عدم سرسپردگی است. امروز ایران یک کشور 80 میلیونی با مجموعه ای مرکب و غنی از ذخایر نفت و گاز، اقتصادی به وسعت در حال تنوع، خودکفا در بسیاری از شاخصه های اقتصادی و امنیتی و جمعیتی دانش آموخته و باسواد است.
سران سعودی دو راه در پیش روی خود دارند؛ راه اول ادامه مسیر فعلی خشونت طلبی و مبتنی بر سیاست خارجی غیرواقع گرایانه و گزاره های وهم آلود در مورد عدم نقش آفرینی ایران در کشورهای همسایه است. نمونه های این رفتار عربستان را در حمله به کشور یمن، سرکوب حرکت های دموکراتیک در بحرین، سرباز زدن از شناسایی دولت دموکراتیک در عراق برای شش سال بعد از جنگ این کشور حمایت و کمک رسانی به تروریسم، و سرکوب جنبش های آزادی خواهانه در مصر و تونس می توان دید.
تلاش سعودی ها برای صدور ایدئولوژی متعصبانه وهابی خود و تأثیرات فاجعه بار آن بر دنیای اسلام مستند بررسی شده و آخرین آنها مربوط می شود به مقاله ای که محمد جواد ظریف در نشریه نیویورک تایمز به آن اشاره کرده است.
در این مسیر، خردمندانه آن است که سران سعودی به یاد آورند که ایالات متحده نیز به عنوان ابرقدرتی که برای مدت ها در خاورمیانه سعی کرد، با استفاده از مداخلات نظامی رهیافت مشابهی را برای تأثیرگذاری بر سیاست های خارمیانه دنبال کند؛ اما نتیجه آنها شکست و بی ثباتی بیشتر در این منطقه بود. کاملا مشخص است که با توجه به شرایط بد اقتصادی و سیاسی عربستان، وقتی این کشور در پی آزار ایران است، خود قبل از هر چیز دچار مصیبت و درد می شود.
اما یک راه جایگزین نیز در این میان وجود دارد که مبتنی بر رها کردن نظامات ذهنی خود ویرانگر و با حاصل جمع صفر و شناسایی تهدیدات و منافع مشروع منطقه ای است. تنها در این زمان است که تهران و ریاض می توانند توانایی های یکدیگر را به عنوان یک دارایی در نظر آورده و به سمت ایجاد یک توازن معتبر و پایدار که امنیت و صلح منطقه ای را تقویت کند، گام بردارند.
رئیس جمهور ایران قبلا آمادگی خود را برای چنین گفت وگویی اعلام کرده و اکنون مسئولیت بر عهده عربستان سعودی است.
