چکیده:
نيروي انساني به عنوان مهم‌ترين سرمايه‌ي هر جامعه‌ای به حساب مي‌آيد. به همين منظور استفاده و آموزش موثر و بهينه، يا به عبارت بهتر بهره‌وري موثر از اين سرمايه، بزرگترین هدف در برنامه‌هاي اصلي و راهبردی در سطح کلان کشورهای توسعه یافته است. در دنياي امروز، با وجود رشد پُرشتاب تکنولوژي و فناوري، شناخت عوامل بهره‌وري نيروي انساني در تمام حوزه‌هاي مديريتي به خصوص مديريت کشوری اهميت دو چنداني نسبت به گذشته پيدا کرده است.
کشورهایی که برای نیرو و تفکر انسانی ارزش و احترام بالاتری قائل هستند، مي‌توانند فرآهم کننده جوامع سالم باشند، مي‌توانند جامعه را به سوي بهره‌مندي و بهره‌برداري بهتر از منابع انساني، منابع طبيعي، دانش فني و سرمايه مالي هدايت سازند و کشور را به بهترین وجه در مسیر پیشرفت و توسعه به پیش برانند.
کشور ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم با وجود خسارات مالی و جانی فراوان چگونه توانست با چنین سرعتی گوی سبقت را از بسیاری از کشورهای دیگر در زمینه پیشرفت و توسعه بروباید؟ کشورهای توسعه یافته پس از 15 سال تحقیق در مورد ژاپن، به این نتیجه رسیدند که ژاپن با اتکا به سرمایه نیروی انسانی و ارج نهادن و تمرکز و آموزش بر روی ارزش‌های والای انسانی توانسته است کشور را در مسیر سرعت پیشرفت، بدون هیچگونه دست‌اندازی حرکت دهد. از مهم‌ترین ارزش‌های انسانی در ساختار اجتماعی ژاپن: قانون‌مدار، ضابطه‌مند و اخلاق‌گرا، مشارکت‌جو و مشارکت‌پذیر و عادت به کار دسته‌جمعی، بهره‌ور و ارزش‌افزا از طریق پرورش روحیه جمع‌گرایی و رقابت سالم (برخلاف برخی کشورهای جهان سوم که تمرکزگرا هستند)، مهم‌ترین آن‌ها مشتری‌مدار و شهروندمدار بودن است؛ اثربخش، نتیجه‌گرا و کیفیت‌مدار از طریق سخت‌کوشی، با تمام وجود کار کردن و در خدمت بودن، شایسته‌سالار و دانش‌گرا، پاسخگو و شفاف، وظیفه‌شناسی، منضبط بودن و اساسی‌ترین و سرچشمه‌ی همهی ارزش‌های فوق‌الذکر: احترام متقابل به یکدیگر و وفای به عهد است. این ساختار ژاپن، جامعه را جهت تحقق اهداف و آرمان‌های خود راهبری می‌نمایند که باعث شده است در تمام زمینه‌های پیشرفت جزو 5 کشور اول جهان باشد.
اما باید توجه داشت که دین مبین اسلام که پیامبر آن رحمت‌العالمین خوانده می‌شود بیش از چهارده قرن قبل، عالی‌ترین توجه و انسانی‌ترین عنایت را به ساحت انسان و ارزش‌های والای انسانی روا داشته است. این امر باعث گردید در کمترین زمان و با حداقل تلفات، جامعه‌ی آن زمان عرب به موفقیت‌های بزرگ دست یابد و از جهت مدیریت انسانی، چنان توانا عمل نماید که از یک جامعه نیمه وحشی، تمدنی بزرگ را به وجود آورد و از قبایل پراکنده عرب، امتی بزرگ را تشکیل دهد.
حال سوال اساسی در این است که چرا ما در کشور جمهوری اسلامی ایران نیز از این ارزش‌ها و اصول پیشرفت استفاده نکنیم ؟؟! با صفت " اسلامی" که در اسم و وجود این کشور نهفته است، ایران باید و باید که دارای بالاترین و ارزشمندترین اصول اخلاقی/ انسانی در تمام ارکان مدیریتی و شهروندی باشد و تاکنون اخلاقی‌ترین کشور دنیا شده باشد.
1. ارزش نیروی انسانی
افزايش بهره‌وري در سطح ملی تنها راه توسعه اقتصادي کشورها مي‌باشد، که موجب ارتقاء سطح رفاه زندگي يك ملت مي‌گردد. تحولات معجزه‌آساي رشد و توسعه اقتصادي در کوتاه مدت در برخي از کشورها از جمله ژاپن، آلمان، چين و تعدادي از کشورهاي شرق آسيا نتيجه افزايش بهره‌وري و استفاده بهينه، کارا و اثربخش آن‌ها از منابع " انساني" کشورهايشان بوده است. « بهره‌وري يعني اثربخشي به مفهوم انجام کارهاي درست و کارايي به منظور انجام درست کارها است ».
در اطلاعيه تشکيل مرکز بهره‌وري ژاپن در سال 1955 در ارتباط با اهداف ناشي از بهبود بهره‌وري چنين بيان شده است: حداکثر استفاده از منابع نیروی انسانی، فیزیکی و سایر عوامل به روش‌های علمی به طوری که بهبود بهره‌وری به کاهش هزینه‌های تولید، گسترش بازارها، افزایش اشتغال و بالا رفتن سطح زندگی همه آحاد ملت، منجر شود [1].
تا اوايل سال 1950 صاحب‌نظران غربی تصور مي‌کردند که عامل اساسي و عمده در پيشرفت کشورها وجود سرمايه‌هاي فيزيکي و مادي بوده و دليل عقب ماندگي کشورهاي درحال توسعه کمبود اين منابع مي‌باشد؛ به همين علت کشورها در صدد جذب و به دست آوردن سرمايه‌هاي مادي تلاش میکردند و اين عمل باعث وابستگي بيشتر و تخريب بنيانهاي اقتصادي، فرهنگي و سياسي برخی از کشورها میشد. اما در عصر جدید ثابت شده آنچه توسعه‌ي پايدار و پیشرفت را به دنبال دارد مدیریت اداری قوي و کارآمد بر اساس استفاده از سرمايه‌هاي " انسانی" جامعه است؛ یعنی وقتی " انسانی" شد، می‌شود نیروی متخصص و دلسوز. امروزه تاکيد بر رشد و پرورش سرمايه‌های " انسانی" جامعه است؛ افزایش کيفيت نيروی " انسانی" يکي از راه‌هاي اساسي افزايش بهره‌وري و تسريع رشد اقتصادي و پیشرفت در تمام زمینه‌ها است و به عبارت ديگر نيروي " انسانی" یک کشور مهم‌ترين عامل افزایش بهره‌وري یک کشور مي‌باشد. در نتیجه ارزشمند شمردن تک تک آحاد یک کشور و استفاده کارا و اثربخش از تفکر و نیروی آن‌ها، سبب می‌گردد تا یک کشور در میسر پیشرفت و توسعه بتواند با سرعت به جلو حرکت کند.
2. اسلام و احترام به ارزش نیروی انسانی
حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «چاره اندیشی فایده فکر می‌باشد»؛ لذا تلاش انسان وقتی ثمر می‌دهد که مبتنی بر مبانی علمی و فکری باشد. فعالیت‌ها و برنامه‌های بدون تفکر، نتیجه‌ای جز شکست در انتظارش نیست. ارزش و کرامت انسان در الگوی جامعه اسلامی، محور اساسی توسعه، پیشرفت و شکوفایی استعدادها و توانایی‌های خدادادی او در ابعاد مختلف مادی و معنوی است. هدف انسان به توسعه مطلوب و آرمانی، هدف اساسی همه انبیا و اولیای الهی بوده است. لازمه دستیابی به چنین هدف والایی وجود به کارگیری از مولفه‌های ایجاد‌کننده‌ی ارزش انسانی در یک کشور است؛ چند نمونه از مهم‌ترین آن‌ها در ذیل بیان می‌شود.
الف: انگیزش
مسئله انگیزش در مردم و شناخت انگیزه‌های گوناگون جامعه و راه‌های ایجاد و تقویت هر یک از آن‌ها از موضوعات مهم در ارزش‌گذاری و حفظ کرامت جامعه‌ی انسانی است. انگیزش یعنی ایجاد انگیزه و بهره‌وري از تفکر و نیروهای نهفته انسان‌های یک جامعه در جهت توسعه و پیشرفت یک کشور. در یک کشور اسلامی این خصوصیت باید دوچندان (بلکه چندچندان) باشد، زیرا به لحاظ حاکمیت ایمان به خدا، منابع عظیمی از تفکر پاک و نیروهای انسانی بالقوه وجود دارد که استفاده از آن سبب سرمایه و ثروتی بی‌نهایت می‌گردد.
ب: تقویت حس تعهد و مسئولیت‌پذیری
احساس تعهد و مسئولیت‌پذیری جوهره اصلی انسانیت، و مرز بین انسان و سایر موجودات است. شخص بی‌مسئولیت که برای خود در برابر وجدان و از همه مهم‌تر، آفریدگار خود هیچ وظیفه و مسئولیتی را قائل نیست، از مرز انسانیت بیرون است. در مبحث مربوط به ارزش نیروی انسانی، باید روش‌های جاری و رویه‌های مدیریت کشور را به گونه‌ای تنظیم کرد که تک تک مردم جامعه بتوانند با انگیزه‌های برخاسته از احساس مسئولیت انسانی و الهی، به کار و فعالیت و کمک به هم در جهت پیشرفت و توسعه کشور بپردازند.
ج: احترام به نیروی انسانی
ایجاد توجه به عزت نفس و ارزش ذاتی همهی انسان‌ها در جامعه و پرهیز از نگرش ابزاری به افراد، موجب می‌شود که در فرآیند کار و خدمت رسانی به کشور، از بروز احساس بیگانگی آنان از محیط کشور و به وجود آمدن تضاد و تعارض بین منافع یا اهداف فرد و جامعه جلوگیری شود. آنگاه است که 99 درصد مردم یک کشور، کشور را از آن خود می‌دانند و برای پیشرفت و توسعه‌ی آن از هیچ کمکی دریغ نخواهند کرد.
حضرت علی علیه السلام خطاب به مالک اشتر می‌فرماید: قلب خود را نسبت به زیردستانت مملوّ از رحمت، محبت و لطف کن و نسبت به ایشان بسان حیوان درنده‌ای مباش که دریدن و خوردن آنان را غنیمت شماری! زیرا، آنان دو گروه بیشتر نیستند، یا برادران و خواهران دینی تو هستند یا انسان‌هایی همانند تو در آفرینش و خلقت‌اند [2].
د: توجه به اصل امانت‌دار بودن انسان
مدیران در یک کشور بایستی توجه کنند که تک تک افراد جامعه تحت مدیریت آن‌ها، امانت هستند که هرگونه قصور و کوتاهی در انجام خدمت به آن‌ها، خیانت به خدا و بندگان اوست. قرآن کریم می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، آگاهانه و دانسته، به خدا و رسول خدا و امانت‌هایی که در اختیار شماست خیانت نکنید [3]. لذا مدیران و مسئولان در همهی ارکان مدیریتی از بالا تا پایین، باید به این نکته توجه کنند که گرانبهاترین و حساسترین امانت، انسان‌ها هستند، زیرا از یک سو انسان‌ها عصاره هستی و از سوی دیگر منابع انسانی از جمله با ارزش‌ترین و راهبردی‌ترین منابع یک کشور محسوب میشوند؛ در مدیریت نوین و پیشرفتهی امروز هم این یک اصل پذیرفته شده است که ارزش هر کشور تنها به اندازه ارزش "مردم" آن کشور است.
نتیجه:
روایت است زمانی که پیامبر اکرم (ص) می‌خواستند هدیه‌ای را به عنوان کمک به نیازمندی بدهند، در آن هنگام نیز بالاترین ارزش و احترام را (با بالاترین ظرافت نهفته در رفتار) به آن شخص می‌گذاشتند؛ به این صورت که هدیه را به آن شخص نمی‌دادند!! بلکه در کف دست خود نگاه می‌داشتند تا آن نیازمند یا فقیر آن هدیه را بردارد. این یعنی در احترام و ارزش انسانی کسی از کسی بالاتر نیست و انسان‌ها همه ارزشمند و لازم به احترام هستند.
حضرت آیت الله خامنه‌ای: آنچه که هم برای مسئولان، و هم برای مردم به ویژه جوانان مؤمن و انقلابی وظیفه ایجاد می‌کند، به میدان آوردن ظرفیت‌ها و نیروهای مردمی است؛ نیروهای مردمی خیلی می‌توانند کمک کنند و کمک هم می‌کنند، منتها برنامه می‌خواهد که چه‌جوری از نیروهای مردمی استفاده کنیم. جذب دل‌های مردم و جذب کمک‌های مردم چه کمک‌های مالی‌شان چه کمک‌های فکری و بازویی‌شان خیلی هنر می‌خواهد و این برنامه‌ریزی لازم دارد [از بیانات رهبر انقلاب خطاب به مسئولان کشور، 11/02/1395].
به کارگیری از علم و توان جوانان تحصیل کرده و نیروی عظیم اقشار جامعه و میدان دادن به آن‌ها برای آبادانی کشور، باعث خواهد شد تا امورات و مشکلات کشور با راه‌حل‌های ساده و آسان برطرف گردد. ملت‌هایی که ثروت خود را افزايش می‌دهند و روز به روز ثروتمندتر میشوند، ملتهايي هستند که می‌توانند به سرعت و در هر زمان که اراده کنند، بهره‌وري خود را بهبود بخشند. بهره‌وري از مواد و امکانات و تجهيزات، حدود و سطح معين و مشخصي دارد، اما آنچه در بهره‌وري حد و مرزي ندارد، سرمايه و نیروی انساني است. مهم‌ترین عاملي که منجر به بهره‌وري پايدار در سرمايه‌هاي انساني مي‌گردد، گستردن یک "بستر مناسب" است تا در آن: آموزش، يادگيري، مشارکت، مديريت و کارگروهي به اوج برسد.
منابع
1) کتاب بهره‌وری و تجزیه و تحلیل آن در سازمان‌ها (مدیریت بهره‌وری فراگیر)
تالیف شهنام طاهری / تاریخ انتشار: ۱۳78 نشر: تهران هستان
2) کتاب نهج البلاغه، نامه 53 (عهدنامه مالک اشتر).
3) کتاب قرآن، سوره‌ی انفال، آیه27
1 كارشناس مديريت
2 عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی و علم مواد دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی
