جزئیات ۲ سناریوی احتمالی ایران درباره راکتور اراک

یکی از بندهای فنی توافق هسته ای، مدرن سازی راکتور آب سنگین اراک بعد از بتن ریزی در منافذ سوخت کالندریای قلب سابق آن بوده است. راکتوری که در سال های گذشته، ایران طراحی و ساخت آن را به مراحل نهایی رسانده است و می توانست با استفاده از توان آب سنگین برخی از ایزوتوپ های صنعتی را برای کشور تولید کند اما این راکتور با تولید حدود 10 کیلوگرم پلوتونیوم که براساس ادعای غربی ها ماده اولیه ساخت حداقل 2 بمب پلوتونیومی است به یکی از نگرانی های ادعایی طرف مقابل در مذاکرات هسته ای بدل شده بود.

به گزارش روزنامه خراسان، ایران و 1+5 در قالب توافق ژنو در آذر 92 به این تصمیم رسیدند که در برابر برخی امتیازات، ادامه روند ساخت راکتور اراک متوقف شود و سرانجام نیز در 23 تیر سال 94 با نهایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) و طبق مواد 2 تا 13 پیوست یک برجام قرار بود ضمن بتن ریزی در منافذ سوخت کالندریای قلب راکتور و در واقع نابود کردن آن، کار ساخت راکتور مدرن اراک با مشارکت کشورهای 1+5 آغاز شود. طبق برنامه اولیه این راکتور جدید با سوخت کمتر و غنای پایین تر می توانست ایزوتوپ های بیشتر و متنوع تری را برای ما تولید کند همچنین برای پایان دادن به نگرانی های موهوم طرف مقابل مبنی براحتمال ساخت بمب پلوتونیومی از سوی ایران، راکتور جدید به شکلی طراحی می شد که ضمن حفظ هویت آب سنگین خود، کمتر از یک کیلو پلوتونیوم در سال تولید کند. این توافق در همان زمان با انتقادات زیادی مواجه و حتی بتن ریزی در قلب راکتور مورد استهزا قرار گرفت به گونه ای که با واکنش تند صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی روبه رو شد.

اشاره قطعنامه 2231 به راکتور اراک

یک روز پس از نهایی شدن برجام در وین، نیویورک نیز شاهد نشست مهمی بود و کشورهای عضو شورای امنیت به اتفاق قطعنامه 2231 را در حمایت و تایید برجام به تصویب رساندند در بخش معافیت ها و در بند 21 این قطعنامه تصریح شده است که در اقدام وفق ماده 41 منشور ملل متحد، تصمیم می گیرد تدابیر اعمال شده در قطعنامه های گذشته در برخی حوزه ها اعمال نشود از جمله براساس متن قطعنامه 2231 «مدرنیزه کردن راکتور اراک براساس طرح مفهومی اولیه مورد توافق و متعاقبا براساس طراحی نهایی مورد توافق این راکتور؛ و به این صورت مدرن سازی راکتور اراک با استثنایی روبه رو شد تا در صورت برهم خوردن برجام از سوی ایران نیز این پروژه کار خود را انجام دهد.»

شرط رهبر انقلاب درباره راکتور اراک چه بود؟

در فاصله 23 تیر 94 تا مهر همان سال که مصوبه اجرای برجام در مجلس نهم به تصویب رسید انتقادات درباره نحوه اجرای برجام و ازجمله اتفاقاتی که برای راکتور آب سنگین اراک می افتاد بالا گرفته بود تا این که رهبر معظم انقلاب در نامه ای تاریخی در آخرین روز مهر همان سال فصل الخطابی بر همه حرف و حدیث ها شدند و شروط 9 گانه ایشان به اطلاع عموم رسید از جمله، رهبر انقلاب در بند سوم، اجرای دو اقدام عملی جمهوری اسلامی را منوط به پایان پرونده موضوعات حال و گذشته (PMD) دانستند و در بند چهارم در توضیح یکی از این دو اقدام عملی، تصریح کردند: «اقدام در مورد نوسازی کارخانه‌ اراک با حفظ هویّت سنگین آن، تنها در صورتی آغاز خواهد شد که قرارداد قطعی و مطمئن درباره‌ طرح جایگزین و تضمین کافی برای اجرای آن منعقد شده باشد.»

امضای 7 وزیر خارجه پای سند بازطراحی اراک

متعاقب این شرط رهبر انقلاب و چند روز پس از اعلام آژانس در آذر 94 مبنی بر این که پرونده PMD برای همیشه بسته شده، خبر رسید که سند رسمی بازطراحی راکتور اراک نیز به امضا رسیده است. سند مهمی که به گفته اعضای تیم مذاکره کننده و مقامات ارشد سازمان می توانست همان قرارداد قطعی و مطمئن مدنظر رهبر انقلاب باشد. سندی که امضای فیزیکی 7 وزیر خارجه ایران، آمریکا، انگلیس، روسیه، چین، فرانسه و آلمان را پای خود دارد. بر اساس سند رسمی بازطراحی راکتور اراک، کشورهای 1+5 و اتحادیه اروپا تعهد سیاسی داده‌اند که راکتور اراک را بازسازی و طبق برجام راه‌اندازی کنند. امضای این سند توسط وزیران خارجه این کشورها اطمینان سیاسی بالایی را به ضمانت لازم درباره محقق شدن آن ایجاد می‌کند. در این سند، ایران به عنوان مالک و مدیر پروژه معرفی شده که «مسئولیت ارائه برنامه زمان‌بندی شده و اجرای کلی پروژه مدرن‌سازی اراک را بر عهده دارد.»

همچنین براساس تصریح این سند 1+5 «پروژه مدرن‌سازی اراک را متعاقب مشورت با ایران مورد حمایت قرار می دهد و چین در طراحی و ساخت راکتور مدرن شده مشارکت می‌کند که مشتمل بر حوزه‌هایی همچون مهندسی طراحی راکتور، خدمات فناوری مهندسی، تأمین تجهیزات و ساخت سوخت برای بارگذاری اولیه هسته‌ مرکزی، بر مبنای ترتیبات تجاری، خواهد بود. چین رئیس مشترک گروه کاری 1+5 است.» براین اساس آمریکا نیز «پشتیبانی فنی و بازنگری در طراحی راکتور مدرن شده، همراه با تحلیل طراحی سوخت و استانداردهای ایمنی جهت تضمین سازگاری با شرایط و مشخصات کلیدی راکتور مدرن شده را،» به گونه‌ای که در برجام درج شده، ارائه خواهد کرد.

در این سند برای فرانسه، انگلیس، آلمان، روسیه و نماینده عالی اتحادیه اروپایی نیز وظایفی تعیین شده است. نکته مهم در این سند موضوع اختلافات احتمالی است که در بند هفتم به آن اشاره شده و می نویسد : «اختلافات و نگرانی‌ها در خصوص اجرای این سند رسمی، از جمله ادعاهای مربوط به اجرا نشدن یا تأخیرهای بی‌مورد توسط هر یک از طرفین در ارتباط با تعهداتشان را می‌توان برای بحث و حل و فصل مطابق با برجام به کمیسیون مشترک ارجاع داد.» سپس برای شروع اجرای برجام، ایران به تعهد خود در خصوص اراک عمل کرد و تا قبل از تاریخ 26 دی 96 با خارج کردن کالندریا از قلب راکتور قدیمی و بتن ریزی منافذ این کالندریا، تعهد خود در این خصوص را عملیاتی کرد.

اردیبهشت 96؛ امضای قرارداد بازطراحی راکتور آب سنگین اراک

با اجرای برجام، مدرن سازی راکتور اراک همواره یکی از سوالات خبرنگاران در این حوزه بود و به رغم فشارهای رسانه ای کار تدوین قراردادی تجاری میان ایران و چین برای طراحی راکتور جدید که البته توسط طرف ایرانی انجام می شد و طرف چینی تایید و بررسی لازم را برعهده داشت بیش از یک سال به طول انجامید. به گفته صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی مهم ترین دلیل این تاخیر توافق نکردن روی مبلغ این قرارداد بود و رسیدن به عددی که هم مطابق میل ایران باشد و هم رضایت طرف چینی را کسب کند تا اردیبهشت سال 96 به طول انجامید. سرانجام در وین پایتخت اتریش اعلام شد که قرارداد بازطراحی راکتور آب سنگین اراک با حضور طرف‌های ایرانی و چینی امضا شده است. به گفته رئیس سازمان انرژی اتمی، قرارداد بازطراحی راکتور اراک حدود 200 صفحه و جزئیات بسیار فراوانی دارد و ابعاد مختلف این همکاری را پوشش می‌دهد و براین اساس ایران مسئولیت طراحی راکتور اراک و طراحی تجهیزات مرتبط را برعهده داشته و در نهایت طراحی های مذکور از سوی دو کشور آمریکا و چین، ارزیابی علمی می شود. بر اساس این قرارداد طرف چینی طراحی جدید راکتور اراک را که توسط متخصصان ایرانی صورت گرفته، از نظر تطبیق با استانداردهای ایمنی بین‌المللی بازبینی و در نهایت صحه‌گذاری می‌کنند.

پایان طراحی مفهومی و پایه؛ آغاز طراحی تفضیلی

از آن زمان تا کنون که بیش از یک سال می گذرد خبرهای متفاوتی از این پروژه رسیده و بر اساس سخنان مقامات مختلف سازمان انرژی اتمی تاکنون علاوه بر طراحی مفهومی و پایه که تمام شده، طراحی تفضیلی در جریان است و به نظر می رسد در آینده ای نه چندان دور وارد مرحله خرید تجهیزات این راکتور مدرن خواهیم شد.

راکتور جدید چه زمانی به بهره برداری می‌رسد؟

مهندس پژمان رحیمیان معاون تولید مواد اولیه و سوخت هسته ای سازمان انرژی اتمی و نماینده ارشد سازمان در مذاکرات هسته ای فروردین سال گذشته در گفت و گو با خراسان در پاسخ به این سوال که آیا می توانید تاریخی برای راه اندازی اراک یا حداقل تست سرد راکتور بدهید؟ گفته بود: «در مورد راکتور اراک ما یک برنامه پنج ساله از زمستان 94 داشتیم که شروعش با کندی هایی روبه رو بود که در ادامه جبران می کنیم اما انتظار داریم این راکتور در سال 1400به مرحله راه اندازی نهایی خودش نزدیک شده باشد.» اما این روزها بیشتر از همیشه نگران این راکتور که اولین راکتور ایرانی در کشور خواهد بود هستیم چراکه ترامپ با اعلام خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم های ثانویه این کشورعملا زنگ خطر بزرگی را علیه برجام به صدا درآورده است. در این میان سوال این است که وضعیت ادامه بازطراحی اراک چه می شود و ما چه عکس العملی می توانیم داشته باشیم؟ اگرچه بر اساس گفت و گوهای غیررسمی این جمع بندی وجود دارد که چین همچنان به عنوان اصلی ترین شریک ایران در ساخت راکتور جدید در پروژه باقی می ماند و نشانه ای از تردید چینی ها دیده نشده اما از طرفی دیگر به دلیل این که اصولا کار طراحی راکتور توسط ایرانی ها انجام شده و در این حوزه نیازی به طرف های خارجی نداریم به نظر می رسد مشکل چندانی به جز تامین تجهیزات نداشته باشیم.

با این حال یکی از اولین اقدامات می تواند استفاده از سازوکار حل و فصل مسائل در مواد 36 و 37 برجام و استفاده از کمیسیون مشترک به شمار رود که در بند هفتم از سند رسمی مدرن سازی اراک نیز تصریح شده است.از سوی دیگر این روزها مذاکرات جدید ایران و سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس نیز جریان دارد تا اروپایی ها بتوانند با تعهداتی که می دهند در مقابل عهد شکنی آمریکا، برجام را حفظ و درواقع ایران را ترغیب کنند که در برجام بماند. این که آیا در این مذاکرات تکلیف ساخت راکتور اراک نیز مشخص می شود یا خیر؟ سوالی بود که از بهرام قاسمی سخنگوی وزارت خارجه پرسیدم و او در جواب اظهار کرد: ما با همه طرف های برجام در حال گفت و گو هستیم و در نهایت چیدمان خود را درباره همه نوع همکاری و تعهداتی که داشتند از جمله ساخت راکتور جدید دنبال می کنیم.

اگر ایران هم از برجام خارج شود، سرنوشت راکتور اراک چه خواهد شد؟

احتمال دارد جمعه آینده که کمیسیون مشترک برجام به درخواست ایران و بدون آمریکا تشکیل خواهد شد این موضوع نیز مطرح شود.با این حال ممکن است همه تلاش های این چند هفته برای زنده نگه داشتن مریضی به نام برجام ثمر ندهد و ایران نیز بخواهد دست از تعهدات برجامی خود از جمله در راکتور اراک بکشد در این خصوص راه بازگشت پذیری چیست؟ مهندس رحیمیان سال گذشته در پاسخ به سوال ما درباره برخی تضمین ها بابت ساخت راکتور آب سنگین جدید در اراک گفته بود: «سازمان برای راکتور آب سنگین قبلی سوخت ساخته بود و الان هم تمام قطعات و قرص های اورانیوم طبیعی و مجتمعات سوخت اراک قبلی به عنوان ضمانت تکمیل راکتور جدید IR20 دست نخورده نگهداری می شود تا اگر روزی بدعهدی یا نقضی از طرف مقابل ببینیم زمانی برای ساخت سوخت راکتور قبلی نیاز نباشد و زمان برگشت پذیری ما کاهش پیدا کند».

وی درباره این که اگر حتی مجبور شویم مجدد راکتور قدیمی را بسازیم آیا این امکان وجود دارد یا نه؟ اظهار کرده بود: «در اراک چون موضوع به بحث های ایمنی می رسد ممکن است دچار تعدیلاتی شویم. اگر بخواهیم راکتور قدیمی را بسازیم همان زمان بندی را خواهد داشت و می توانیم همان قلب را بسازیم و نصب کنیم همچنین از همان سوخت های قبلی استفاده کنیم که زمانش قابل گفتن نیست. در مجموع بازگشت پذیری ما در یک زمان غیرقابل باور خواهد بود که 100 درصد از پنج سال مدرن سازی راکتور زودتر است». همچنین یک ماه قبل نیز اصغر زارعان دستیار ویژه رئیس سازمان انرژی اتمی به خراسان گفته بود که حتی در صورت برهم خوردن برجام ادامه ساخت راکتورجدید به صرفه و معقول تر است ضمن این که تا ساخت این راکتور تنها سه سال فاصله داریم. وی در عین حال تاکید کرد، اگر نظام تصمیم بگیرد به همان راکتور قبلی برگردیم حدود یک سال و نیم زمان نیاز است تا برگشت پذیری سریعی داشته باشیم.

2 سناریوی احتمالی درباره راکتور اراک

با توجه به اظهارات مقامات ارشد کشورمان در زمان مذاکرات هسته ای، شرایط فعلی تا حدودی دیده شده و سناریوهای مورد نیاز وجود دارد. این که تصمیم نظام در بدترین حالت که برهم خوردن برجام و کنار کشیدن طرف های مقابل از پروژه راکتور است چه باشد نیاز به گذشت زمان دارد اما در جایگاه تحلیل می توان گفت از آن جا که قرارداد تجاری با برخی پیش بینی های ضرر و زیان بوده پیگیری خسارت ها از چین یکی از اقدامات اولیه است همچنین شکایت در کمیسیون مشترک که در زمان برهم خوردن برجام محلی از اعراب ندارد تا آن موقع عملی است اما در انتهای این شرایط دو اقدام محتمل خواهد بود:اول این که راکتور جدید که ویژگی ها و قابلیت های بسیار و پلوتونیوم کمی دارد و مراحل طراحی آن تقریبا تمام شده را خودمان بسازیم و تمام کنیم. این گزینه با توجه به اطلاعاتی که خبرنگار خراسان کسب کرده عملی است و متخصصان داخلی در سازمان انرژی اتمی کاملا این آمادگی را دارند تا با توجه به این که کار طراحی نیز به صورت بومی انجام شده کار ساخت را انجام دهند اگرچه به ظاهر این کار حدود سه سال زمان نیاز دارد و ممکن است در تامین تجهیزات با مشکل تحریم ها روبه رو شویم.گزینه دوم که می تواند یک پاسخ صریح و نگران کننده برای طرف مقابل باشد تصمیم نظام به ساخت دوباره راکتور سابق است که با وجود نقشه ها و تجربیاتی که در گذشته کسب شده فرایندی راحت تر است و می شود در کمتر از 1.5 سال آن را به پایان رساند. راکتور قدیمی اگرچه نیازهای زیادی را برای ما تامین نمی کند اما با توجه به این که سوخت اش را نیز داریم و سالانه حدود 10 کیلو پلوتونیوم خطرناک تولید می کند می تواند پیام های واضحی برای طرف مقابل داشته باشد.