فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)
ساخت مسجد
١ – رضایت همسایگان برای احداث مسجد
سؤال: آیا در ساختن مسجد رضایت همسایگان شرط مى باشد؟
جواب: رضایت آنها شرط نیست ولى نباید ایجاد مزاحمت براى آنها بشود مثلا بلندگوى مسجد یا پارک ماشینها در اطراف مسجد نباید مزاحم همسایه ها باشد.
٢ – استفاده از زمین حمام مخروبه برای مسجد
سؤال: در یکى از روستاهاى لارستان به نام شرقویه یک حمّام قدیمى بوده که حدود بیست سال است مورد استفاده قرار نگرفته بود یکى از مؤمنین آن را خراب کرده و اکنون به صورت زمین مى باشد چنانچه اجازه بفرمایید چون در حریم مسجد جامع روستاى مذکور قرار گرفته مقدارى از این زمین براى احداث توالت و دستشویى براى مسجد و بقیّه، راه عبور مردم گردد؟
جواب: چنانچه امیدى براى تجدید بناى آن نیست و همچنین نیاز به حمّام دیگرى در آن آبادى نمى باشد که این زمین را بفروشند و صرف آن کنند، در این صورت مى توانید طبق آنچه نوشته اید عمل نمایید.
٣ – خرید زمین مسجد با وام بانکی
سؤال: اگر با وام بانک زمینى را براى احداث مسجد بخرند اقساط وام پرداخت نشود آیا بانک مى تواند براى استیفاى وام خود در زمین مسجد تصرف نماید؟
جواب: بانک حق ندارد زمین را به ملک خود درآورد، تنها حق مطالبه وام خود را دارد، مگر این که در وام شرط شده باشد که اگر اقساط پرداخت نشود زمین را در اختیار بانک بگذارند، در ضمن باید توجّه داشته باشید که وام باید طبق عقود شرعیّه باشد نه وام توأم با ربا.
٤ – تخریب مسجد روستای مخروبه
سؤال: آیا تخریب مسجد قریه متروکه جایز است؟
جواب: تخریب مسجد جایز نیست امّا اگر خودش خراب شود مصالح آن را مى توان به مسجد آن قریه یا قریه دیگر منتقل نمود.
٥ – احداث شبستان جدید در مسجد
سؤال: ایجاد شبستان بخصوص در طرف قبله در مسجدى که شبستان نداشته باشد چه صورت دارد؟
جواب: در صورت نیاز اشکالى ندارد.
٦ – احداث واحد تجاری در زیرزمین مسجد
سؤال: اگر مسجدى چند متر بالاتر از زمین واقع شده باشد و زیر زمین هم نداشته باشد آیا مى توانند زیر مسجد را مغازه درست کرده و سرقفلى آن را بفروشند و خرج مسجد بکنند؟
جواب: جایز نیست ولى اگر واقف از اوّل این کار را مى کرد جایز بود ولى اگر این کار براى مرافق مسجد مانند کتابخانه و غیر آن انجام گیرد مانعى ندارد.
٧ – تعریض مسجد در زمین مسجد دیگر
سؤال: اگر دو مسجد کنار هم و چسبیده به هم بنا کنند یک مسجد تابستانى و یک مسجد زمستانى و مسجد زمستانى به علّت کوچک بودن در مواقع ضرورى از جمله ماه محرم جوابگوى مردم نباشد آیا مى توانند از مسجد تابستانى جزء مسجد زمستانى کرده و دیوار را عقب بکشند؟
جواب: اشکال دارد، ولى مى توانید دربى از یک مسجد به دیگرى باز کنید.
٨ – ایجاد درب جدید در مساجد
سؤال: اگر مسجد دربى داشته باشد که مردم از آن رفت و آمد مى کنند و در مواقعى مثل ماه محرّم که خانمها نیز مسجد مى روند نیاز به درب دیگرى هم باشد آیا مى توانند درب دیگرى نیز از یک طرف مسجد بگذارند تا در مواقع ضرورى از آن استفاده بکنند و بعد از رفع نیاز باز از همان درب اوّل رفت و آمد بکنند؟
جواب: اشکالى ندارد.
٩ – استفاده از شبستان مسجد برای ایجاد آبدارخانه
سؤال: اگر مسجد نیاز به آبدارخانه داشته باشد و آشپزخانه مسجد کوچک باشد آیا مى توان از خود مسجد، آبدارخانه درست کرد و آشپزخانه را بزرگ کرد؟
جواب: اگر مزاحم نمازگزاران نباشد و جا را بر آنها تنگ نکند و از نیازهاى مسجد محسوب شود اشکالى ندارد.
١٠ – تخریب مسجدی که در آن امکان نماز خواندن نیست
سؤال: مسجدى در حدود 60 یا 70 سال پیش ساخته شده ولى از نظر مکانى در جاى مناسب نیست یعنى در زمستان به قدرى سرد است که مردم محله قدرت رفتن به مسجد و نمازخواندن را ندارند این مسجد در نزدیک زمین فردى است که خودش فوت کرده اما فرزندان او ادّعا دارند که مسجد به زور اربابان محل ساخته شده در حالى که آنها زمینهاى اطراف مسجد و زمین خود مسجد را که زمین موات بوده احیا کرده اند، به طورى که تا نزدیک درب مسجد زمین کشاورزى درست کرده اند به همین جهت مردم محل مدتى است که در یک جاى مناسب مسجد دیگرى ساخته اند و مسجد قبل به مخروبه تبدیل شده، تکلیف مردم در این زمینه چیست؟ آیا مى توانند مسجد را خراب کنند و جاى آن را درخت بکارند و حاصل آن درختان را مصرف مسجد جدید بکنند در ضمن تعداد مردم این محل زیاد نیست که دو مسجد داشته باشند؟
جواب: مسجد را نمى توان خراب کرد ولى اگر خودش خراب شود و مصالح آن در معرض خطر باشد مى توان آن را در مسجد دیگر مصرف کرد و اگر خراب شد و زمین آن به هیچوجه قابل استفاده نبود استفاده از آن زمین به نفع مسجد دیگر اشکالى ندارد و قول مالکین اطراف زمین بدون مدرک شرعى پذیرفته نیست
١١ – تخریب مسجدی که در آن امکان نماز خواندن نیست
سؤال: مسجدى در حدود 60 یا 70 سال پیش ساخته شده ولى از نظر مکانى در جاى مناسب نیست یعنى در زمستان به قدرى سرد است که مردم محله قدرت رفتن به مسجد و نمازخواندن را ندارند این مسجد در نزدیک زمین فردى است که خودش فوت کرده اما فرزندان او ادّعا دارند که مسجد به زور اربابان محل ساخته شده در حالى که آنها زمینهاى اطراف مسجد و زمین خود مسجد را که زمین موات بوده احیا کرده اند، به طورى که تا نزدیک درب مسجد زمین کشاورزى درست کرده اند به همین جهت مردم محل مدتى است که در یک جاى مناسب مسجد دیگرى ساخته اند و مسجد قبل به مخروبه تبدیل شده، تکلیف مردم در این زمینه چیست؟ آیا مى توانند مسجد را خراب کنند و جاى آن را درخت بکارند و حاصل آن درختان را مصرف مسجد جدید بکنند در ضمن تعداد مردم این محل زیاد نیست که دو مسجد داشته باشند؟
جواب: مسجد را نمى توان خراب کرد ولى اگر خودش خراب شود و مصالح آن در معرض خطر باشد مى توان آن را در مسجد دیگر مصرف کرد و اگر خراب شد و زمین آن به هیچوجه قابل استفاده نبود استفاده از آن زمین به نفع مسجد دیگر اشکالى ندارد و قول مالکین اطراف زمین بدون مدرک شرعى پذیرفته نیست.
١٢ – تعمیر مسجد توسط هیئت امناء
سؤال: آیا اعضاى هیأت امناى مسجد مى توانند براى تعمیر مسجد و سایر تصرّفات بدون اجازه متولّى اقدام کنند؟
جواب: احتیاط آن است که از متولّى اجازه بگیرند ولى اگر متولّى نسبت به مصالح مسجد مخالفت یا بى اعتنایى کند از حاکم شرع اجازه بگیرند.
١٣ – اجاره دادن زیر زمین متروکه مسجد
سؤال: آیا مى توان زیرزمین متروکه مسجدى که هیچ استفاده اى از آن نمى شود را اجاره داد، و در آمد آن را صرف هزینه هاى مسجد کرد؟
جواب: جایز نیست.
١٤ – حکم مسجد در طبقات جدید الاحداث
سؤال: مقرّر گردید با تخریب و توسعه و تبدیل به احسن مسجدى که از نظر ساختمان عمر مفید خود را سپرى کرده، مصلاّى شهر ما احداث گردد. لطفاً به سؤالات زیر پاسخ دهید.
1ـ آیا حکم مسجد سابق در طبقات فوقانى یا تحتانى بناى جدید هم جارى است؟ آیا مى توان فضاى فوقانى آن بخش از شبستان جدید که جایگزین شبستان قدیم مى گردد را به استفاده جدیدى نظیر کتابخانه، کلاس آموزش و امثال آن اختصاص داد؟
2ـ در بناى جدید ضرورت دارد بخش کمى از شبستان قدیم براى تعریض دیوارها، یا احداث ستون، یا مأذنه (گلدسته)، یا محل ایراد خطبه اختصاص داده شود. آیا این تصرّفات جایز است؟
جواب: احکام مسجد درباره آنچه روى زمین سابق ساخته مى شود، جارى است، ولى اگر زمین هایى اضافه گردد، تابع صیغه وقف جدید است; و امّا ساختن کتابخانه و مانند آن در صورتى که مزاحمتى با نمازگزاران نداشته باشد، اشکالى ندارد.
جواب: این گونه تصرّفات، که مزاحمتى با نمازگزاران ندارد، مانعى ندارد.
١٥ – تخریب و بازسازی مسجد در طرحهای شهری
سؤال: مسجد محمّدیّه واقع در سه راه موزه قم در طرح توسعه حرم مطهر حضرت معصومه(علیها السلام) قرار گرفته است. این اداره ناچار به واگذارى و تخریب ساختمان موجود مسجد و بازسازى مجدّد آن در دو طبقه به صورت هماهنگ با طرح حرم مى باشد. در این واگذارى به صورت کتبى شرط شده که در هر حال محدوده مسجد به عنوان مسجدیّت، باید براى همیشه ثابت و مشخّص بوده باشد. نظر حضرتعالى در این مورد چیست؟
جواب: در صورتى که مطمئن باشید مسجد مجدّداً بازسازى مى شود، و چیزى از آن کم و کاست نمى گردد، و بلایى که بر سر بعضى از مساجد آوردند بر سر آن نمى آورند، تخریب و بازسازى آن اشکالى ندارد.
١٦ – عقب نشینی دیوار شبستان مسجد توسط شهرداری
سؤال: براى بهبود عبور و مرور بر اساس طرح تفصیلى شهر، شهردارىِ محلّ، اصرار بر عقب نشینى دیوار قبلى شبستان مسجد ـ در حدود نیم متر ـ دارد، در این مورد چه مى فرمایید؟
جواب: تا مجبور نشوید، عقب نشینى نکنید.
١٧ – الحاق کوچه بلا استفاده به مسجد
سؤال: مسجدى در محلّه ما وجود دارد که سابقاً حمّامى در جلوى آن قرار داشت، و بین حمّام و مسجد، کوچه اى فاصله شده بود. بر اثر مخروبه شدن حمّام و توسعه خیابان و احداث میدان، حمّام جزء خیابان شده و کوچه، جلوى مسجد و کنار میدان قرار گرفته است. از آنجا که این کوچه فعلا هیچ استفاده اى جز براى مسجد ندارد، قرار شد در صورت مجاز بودن، جهت نما و کفشدارى مسجد از آن استفاده شود. زمین مذکور متعلّق به افرادى است که به جهت خروج از کشور، یا عدم حیات مالکین اصلى و تعدّد ورثه تحصیل رضایت همگى آنها میسّر نیست. از طرفى زمین مسجد و حمّام سابق و کوچه، با رضایت خودشان و براى استفاده عموم ساخته شده بود. با توجّه به شرح بالا، الحاق کوچه به مسجد چه حکمى دارد؟
جواب: در صورتى که کوچه مزبور در حال حاضر هیچ استفاده اى براى عبور و مرور ندارد و میدان و خیابان، مشکل عبور و مرور را کاملا حلّ مى کند، و همان طور که نوشته اید، تنها فایده کوچه سابق این است که براى مسجد مورد استفاده قرار گیرد، در چنین شرایطى مانعى ندارد که از آن به نفع مسجد استفاده کنند.
١٨ – تبدیل کردن قسمتی از شبستان مسجد به حیات
سؤال: زمینى وقف مسجد شده، و طبق معمول قسمتى از آن تبدیل به حیاط، توالت و آبدارخانه، و قسمتى دیگر تبدیل به مسجد شده است، ولى به علّت تجدید بناء مقدارى از شبستان مسجد جزء حیاط شده یا بالعکس، آیا اشکال دارد؟
جواب: در صورتى که این کار به نفع مسجد و نمازگزاران بوده باشد اشکالى ندارد.
١٩ – تعمیر مسجد مخروبه ای که در نزدیکی آن مسجد بزرگی وجود دارد
سؤال: مسجد کوچکى در فاصله 20 الى 30 مترى مسجد جامع قرار دارد که قبلاً داراى سقف و درب بوده و در تنگى وقت از آن استفاده مى شده است، اخیراً در اثر مرور زمان و عدم توجّه، به حالت مخروبه درآمده، و احتمالاً قسمتى از این مسجد در طرح خیابان و تعریض راه قرار مى گیرد، مضافاً به این که مورد بى احترامى از طرف بچّه هاى غیر ممیّز قرار مى گیرد، آیا جایز است مسجد مذکور نوسازى شود و به عنوان انبار مسجد جدید مورد استفاده قرار گیرد، یا باید به حالت مسجد برگردد؟ لازم به ذکر است که اگر به حالت مسجد برگردد، کمتر کسى در آن نماز مى گزارد؛ چون در چند قدمى آن، مسجد جامع محل مى باشد.
جواب: آن را طورى بسازید که هم قابل استفاده براى نمازگزاران باشد و اگر هم کسى حاضر به نماز در آن نبود بتوانند به عنوان انبار مسجد مجاور از آن استفاده کنند.
٢٠ – تخریب و ساخت مجدد مسجد
سؤال: مسجدى در تهران با بیش از 40 سال سابقه ساخت و عدم رعایت اصول فنّى ساختمان سازى وجود دارد که طبق نظر کارشناسان ساختمانى، فاقد مقاومت لازم در برابر حوادث احتمالى است و با توجّه به عدم وجود امکانات تأسیساتى در حال حاضر به هیچ وجه قابل استفاده براى نماز و فعّالیت هاى فرهنگى و مذهبى و کلاسهاى درسى و مانند آن نمى باشد. در نهایت اکثر اهالى مؤمن و متدیّن نمازگزار و هیأت امناى محترم، با بررسیهاى همه جانبه تصمیم به تخریب و ساخت مجدّد با طرّاحى مطلوب گرفته اند. استدعا داریم در موارد ذیل راهنمایى لازم را بفرمائید. الف: تخریب بناى موجود با توجّه به موارد فوق چه حکمى دارد؟ ب: مجوّز دفع ضایعات ساختمانى و فروش بعضى اقلام که نمى توان در مسجد جدید استفاده نمود و صرف درآمد حاصل از فروش آن در ساختمان جدید مسجد را صادر بفرمائید.
جواب: در فرض مسأله تخریب و تجدید بناى این مسجد مانعى ندارد؛ بلکه کار بسیار خوبى است. اگر ضایعات مربوطه در مساجد دیگر قابل استفاده نباشد، مجاز هستید آن را به فروش رسانده در همان مسجد مصرف کنید.
٢١ – قطع درخت برای توسعه مسجد
سؤال: مسجدى است در یکى از شهرها، که جهت اقامه نماز جماعت و برگزارى مجالس دینى، مخصوصاً در ماه مبارک رمضان مشکلاتى براى مؤمنین دارد. پشت مسجد باغچه اى در حدود دویست متر وجود دارد، که گویا در قدیم مردم مراجعات خود را در همین مکان نزد عالم محل مى بردند؛ به همین جهت محکمه نامیده شده است، امّا وقفنامه خاصّى ندارد، چند سال پیش شخصى یک نهال گردو در همین زمین کاشته است که الان سالى حدود چند هزار دانه گردو دارد، آن شخص نهال گردو را وقف نکرده، بلکه فقط جهت نیل به ثواب این کار را کرده است و اکنون که نیاز به توسعه مسجد است، لازم است درخت گردو قطع و آن زمین ضمیمه مسجد گردد، آیا اجازه مى فرمائید درخت گردو قطع و زمین محکمه ملحق به مسجد گردد؟
جواب: چنانچه باغچه متعلّق به مسجد است و توسعه مسجد براى نمازگزاران لازم مى باشد، قطع درخت مزبور اشکال ندارد.
٢٢ – تصرف شهرداری در مساجد
سؤال: مسجدى است در منطقه راوند کاشان که مدّتهاست مؤمنین در آن اقامه نماز مى کنند؛ در کنار آن کوچه اى قرار دارد که مربوط به بهدارى است و این کوچه احتیاج ضرورى به تعریض دارد، فعلاً هم مسجد تخریب شده تا تجدید بنا شود و از نظر نقشه شهردارى چهار متر عقب نشینى دارد. مستدعى است بفرمائید از نظر حکم شارع مقدّس آیا شهردارى مجاز به تعریض مى باشد؟
جواب: تصرّف در مسجد براى این گونه امور جایز نیست، مگر این که واقعاً ضرورتى ایجاب کند و شهردارى عوض آن را بدهد و صرف مسجد شود.
٢٣ – جواز احداث لوازم مورد نیاز مسجد
سؤال: خیّرى قطعه زمینى به نام مسجد اهداء نموده است؛ ولى نظر خویش را در مورد احداث سرویس بهداشتى، ایوان، چایخانه، حیاط و آشپزخانه بیان نکرده است، آیا مى شود در موقوفه فوق موارد بالا را احداث نمود؟
جواب: اگر این امور مورد نیاز مسجد است و در عرف محل جزء لوازم مسجد محسوب مى شود، مانعى ندارد.
٢٤ – دور ریختن خاک مسجد هنگام تجدید بنا
سؤال: مسجد ما، به علّت قدمت بنا، رو به خرابى است. بدین جهت اهالى مى خواهند ساختمان آن را تجدید بنا کنند. بدین منظور، لازم است زمین مسجد به مقدار پنج متر، خاک بردارى شود، اگر این خاکها دور ریخته شود، اشکال دارد؟
جواب: چنانچه آن مسجد یا مساجد دیگر احتیاجى به آن خاک ندارند، و قابل فروش هم نیست، دور ریختن آن مانعى ندارد.
٢٥ – تجدید بنای مسجد بدون اجازه متولی
سؤال: با توجّه به وجود متولّى منصوص، افراد خیّر بدون حضور و اجازه ایشان دست به تغییر بنا و ساختمان سازى نموده اند. نمازگزاردن در محلّ جدید مسجد چه حکمى دارد؟
جواب: باید در این گونه موارد با اجازه متولّى محترم کار کنند; ولى اگر برخلاف آن کارى انجام شده، ضررى به نماز خواندن در مسجد و حتّى ساختمانهاى جدید نمى رساند.
٢٦ – ساخت دستشویی در زمین مسجد
سؤال: شخصی زمینی را برای مسجد واگذار می کند و آن را از زمین های خودش جدا می سازد، سپس مرحوم می شود. بعد که زمین را مسجد می سازند مقداری از آن را شبستان و مقداری از آن زمین را دستشویی درست می کنند. ساختن دستشویی در آن زمین چه حکمی دارد؟
جواب: ساختن دستشویی در آن جا اشکال ندارد و منظور واقف، مسجد و لوازم مسجد بوده است.
٢٧ – احداث سالن فرهنگی و دستشویی در زیرزمین مسجد
سؤال: مسجد جامع قدیمی در روستای ما وجود دارد که به وسیله خودیاری مردم ساخته شده است ولی از آن جا که بنای درستی نداشته و کوچک بوده فردی خیّر قسمتی از شبستان را که جزء نمازخانه است خراب نموده و می خواهد مسجد را وسعت دهد. او تصمیم دارد یک زیرزمین از همین قسمت گرفته و در آن سالن اجتماعات فرهنگی برای جوانان بسازد، در ضمن قسمت بالای زیرزمین یعنی طبقه همکف جزء نمازخانه شبستان است. آیا در قسمت زیرزمین می توان سالن فرهنگی و سرویس دستشویی ساخت؟
جواب: ساختن محلی در زیرزمین مسجد برای کارهای فرهنگی اسلامی و یا وضوخانه مانعی ندارد ولی ساختن توالت در آنجا جایز نیست مگر این که از ابتدای تاسیس مسجد و به هنگام وقف آن، چنین امری در نظر بوده باشد.
٢٨ – ساخت مسجد بر روی قبور
سؤال: یکی از روحانیون اصفهان بر روی بعضی از قبور تخت فولاد مشغول ساختن مسجد است و برای ساخت مسجد مذکور، قبور بعضی از علمای بزرگ قریه خوراسگان را نیز صاف نموده است. آیا نماز خواندن در چنین مسجدی صحیح است؟
جواب: در صورتی می توان قبرستان را تبدیل به مسجد کرد که در حال حاضر به هیچ وجه اجازه دفن در آن جا ندهند و ساختن مسجد موجب نبش قبر، مخصوصاً قبور علما نشود؛ ولی نماز خواندن در آن مسجد به هر حال جایز است.
٢٩ – ساخت مساجد با انگیزه های طیفی و سیاسی
سؤال: آیا ساخت مساجد با انگیزه های محلی و طیفی و سیاسی در نزدیک یکدیگر جایز است؟
جواب: ساختن مساجد نزدیک یکدیگر کار خوبی نیست و باید نیازها را در نظر بگیرند و از کشانیدن اختلافات به مساجد خودداری کنند.
٣٠ – ساخت مناره و گلدسته برای مسجد
سؤال: آیا ساخت مناره و گلدسته برای مسجد ضروری است؟
جواب: ضروری نیست ولی اگر باعث شکوه مسجد شود کار خوبی است.
٣١ – مسجدی که بر روی زمین غصبی بنا شده
سؤال: اگر زمینى غصبى به مرور ایّام به صورت مسجد درآمده باشد، آیا مى توان بالاى آن، طبقات دیگرى ساخت؟ مثلا در طبقه اوّل ساختمان مسکونى، و در دوّم کتابخانه عمومى، و در طبقه سوّم درمانگاه ساخت؟
جواب: هرگاه زمین به طور یقین غصبى باشد، هیچ یک از این تصرّفات درست نیست.
