شرق در گزارشی نوشت:
سر آخر هم نمیفهمم کلکسیونری است که هرروز در بازار منوچهری در انتظار اسکناس و سکهای قدیمی و قیمتی روز را شب میکند یا فروشندهای است که کارش گشتن میان اعداد و امضاها و فیلیگرانهای چاپشده روی کاغذ است. هرچه هست اطلاعاتی که میدهد آنقدر خواندنی و جالب هست که همت کنم و برای بار دوم به نیت یک گفتوگوی طولانی بروم چهارراه استانبول و حدود دوساعت پای بساطش بمانم.
تا او از راز اعداد بگوید و صورت و مخرج کسرها را شرح دهد و امضاها را توصیف کند و ارقام میلیونی را ردیف کند از خریدوفروش اسکناسهایی که ما همیشه فکر میکنیم ارزش مادی ندارند و فقط اسکناسهای تانخوردهای هستند که همینطور ماندهاند لای تقویم و کتابهای قدیمی و ما هم هرگز کاری به کارشان نداریم و میگذاریم تا همانجا بمانند. اما شاید شما هم بعد از خواندن این گزارش طولانی وسوسه شوید که این بار با دقت بیشتری اسکناسهای قدیمی را نگاه کنید. شاید همین اسکناس 10تومانی شما میلیونهاتومان قیمت داشته باشد.
پای ثابت چهارراه استانبولمحمد مالمیر یکی از فروشندگان اسکناس چهارراه استانبول است. تمام دفعاتی که برای گزارش ارز به بازار منوچهری رفتهام، همانجا بوده است. گاهی مقابل در پاساژ افشار بساط میکند و گاهی کنار در پاساژ. ایستاده کنار ساکدستیای که درش باز است و آلبوم مانندی روی آن قرار داده شده است. از چهارراه استانبول به سمت بالا که میآیی دو طرف خیابان پر از مردانی است که با ساکهایی مشابه کنار خیابان نشستهاند و در کیفشان بستههای 10 و 20تومانی پیدا میشود.
اینجا درشتترین پولها 500 تومانیهای نو و تانخوردهای است که هنوز برق چاپ را حفظ کردهاند. عدد نوشته روی پولها زیاد نیست اما هر بسته از آنها با قیمتی چندبرابر فروخته میشود. یک بسته صدتایی اسکناس 10تومانی که تنها هزارتومان میارزد بین 50 تا 350هزارتومان مشتری دارد. اما در بساط محمد مالمیر، همان بستههای اسکناس هم نیست. آلبومی دارد که در هر صفحه آن نهایتا دو قطعه اسکناس قرار داده است.
دو 100 تومانی، یک 200 تومانی تک، چند اسکناس با عکس محمدرضا شاه پهلوی، دو اسکناس قدیمیتر، چند عدد 200تومانی و تعدادی هم 20 تومانی و 10 تومانی. خودش میگوید تمام اسکناسهایی که دارد، ویژگیهایی خاص دارد. برای همین است که دو عدد 100 تومانی را به قیمت 500هزارتومان میفروشد یا دو عدد 10تومانیاش مشتری 350هزارتومانی دارد. اما اینها کوچکترین نرخهایی است که میگوید چون کمی که بیشتر حرف میزند نرخ اسکناسها به پنجمیلیونتومان میرسد و آدرس اسکناسهایی را میدهد که 200میلیونتومان میارزد.
روسای بانک مرکزی و امضاهایشانقرار میشود اطلاعاتی کلی دهد و بعد به سراغ جزییات برود. سردرگم است که از کجا شروع کند. چون به قول خودش اطلاعات بسیار ریز و تخصصی است و نمیتواند همه را بیان کند و شک هم دارد همه اطلاعاتی که میدهد برای من قابل درک باشد. مکث میکند و میپرسد از کجا بگوید.
از امضاها شروع میکند. «از اول انقلاب تا حالا 17 امضا روی اسکناسها آمده است. البته قبل آن بیشمار امضا و اسکناس وجود دارد اما اگر بخواهم از زمان انقلاب بگویم، اولین امضا متعلق به بنیصدر است بهعنوان وزیر اقتصاد و دارایی و نوبری بهعنوان رییس کل بانک مرکزی. اسکناسهایی با این امضا ارزش دارند. البته به شرط اینکه با ویژگیهای دیگر همراه شوند.» میپرسم چه ویژگیهایی اما ابتدا اسامی و بهقول خودش دورهها را میگوید. اسامی را به ترتیب و بدون هیچ اشتباهی عنوان میکند. «نمازی، نوربخش؛ ایروانی، نوربخش؛ ایروانی، قاسمی؛ نوربخش، قاسمی؛ نوربخش، عادلی؛ محمدخان، عادلی؛ محمدخان، نوربخش؛ نمازی، نوربخش؛ مظاهری، نوربخش؛ مظاهری، شیبانی؛ حسینی، شیبانی؛ دانشجعفری، شیبانی؛ دانشجعفری، مظاهری؛ حسینی، مظاهری؛ حسینی، بهمنی، سیف و طیبنیا.» تمام اسکناسهایی که داریم با امضای این افراد است. یک فاکتور تعیین قیمت این است که چه کسی این اسکناس را امضا کرده باشد. در زمان برخیها تا دلتان بخواهد اسکناس چاپ شده. اما در زمان بعضی دیگر اسکناس کم است. خب طبیعتا آن امضاها خیلی قیمتیتر هستند.»
روی نوشتهام سرک میکشد و حرفم را قطع میکند. میخواهد اسامی را یکبار دیگر چک کنم که مبادا اشتباه نوشته باشم. میگوید اشتباه بنویسی اعتبار من زیر سوال میرود. اسامی را یکبار دیگر چک میکنیم. به آخرین ردیف که میرسم، میپرسم سیف و طیبنیا که بهتازگی روی کار آمدهاند. مگر اسکناسی هم چاپ کردهاند؟ جواب میدهد اسکناسهای پنج و 10هزارتومانی با امضای این وزیر و رییس کل بانک مرکزی مدتی است که وارد بازار شده اما هنوز به تعداد دورههای گذشته نرسیده است.
میپرسم میدانی در زمان هر کدام از وزرا و روسا چه تعداد اسکناس چاپ شده است؟
«حدودی میدانم. مثلا جدای از سالهای اخیر که تعداد اسکناسهای چاپشده بیشمار است، بیشترین اسکناسها در دوره نمازی و نوربخش چاپ شده است. اما هرچه این دوره چاپ اسکناس زیاد بوده، در زمان محمدخان و عادلی کمترین میزان چاپ اسکناس را داشتهایم. در زمان دانشجعفری و مظاهری هم حدود 13میلیون اسکناس چاپ شده است. آمار بقیه را الان دقیقا در ذهن ندارم. اما کمی زمان میبرد که حساب کنم و بفهمم در هر دورهای چه تعداد اسکناس چاپ شده است.» میخواهم تعداد اسکناسها را اگر میداند بگوید.
جواب میدهد: «شمارش تعداد اسکناسها نیاز به محاسبات دقیق دارد اما از صورت و مخرج کسر عددی که روی اسکناس منتشر شده است، میتواند بگوید که در هر دورهای چه تعداد اسکناس چاپ شده است.» میگویم چک کند تا بعدا مجددا به سراغش بروم و اطلاعات دقیق بدهد. انگار که حوصله نداشته باشد جواب میدهد شدنی است اما سخت است و خیلی زمان میبرد. از خیر این سوال باید گذشت تا به دیگر اطلاعات رسید.
ریز و درشتی فونت و جابهجایی میلیونی قیمتهاادامه میدهم. خب در مورد ویژگیهای یک اسکناس قیمتی میگفتید. نگفتید کدام امضا قیمتیتر است؟ جواب میدهد: «تنها امضا مهم نیست. تازه این امضا خودش کلی داستان دارد، مثلا امضای عادلی خودش سهنوع است. کوتاه، بلند و کشیده. یعنی این فرد موقع امضاکردن گاهی دنباله«ی» را کشیده مینوشته گاه متوسط و گاه بلند. بعد مهم این است که مثلا کدام امضا در کنار کدام نوع فیلیگران (تصویر سهبعدی اسکناس که اصولا تصویر امامخمینی یا شهید حسین فهمیده یا لوگوی الله است) قرار بگیرد.
اما این میان اعداد هم بسیار مهم است. روی اسکناس چه قسمت بالا و چه قسمت پایین مجموعه اعدادی نوشته شده است. یک عدد کسری و یک عدد ششرقمی مقابل آنکه قرمزرنگ است. کمتر کسی به این اعداد توجه میکند. اما این اعداد بخش مهمی از دنیای ماست. صورت و مخرج این کسر مهم است. توضیحش برای شما سخت است. اما من میتوانم از همین اعداد به شما بگویم که این اسکناس با چه امضایی است و چه مشخصاتی دارد و چقدر میارزد. صورت و مخرج کسری هر اسکناسی بیان میکند که چه تعداد اسکناس در آن زمان چاپشده است. هرچه تعداد اسکناسهای چاپشده در یک دوره کمتر باشد ارزش اسکناسها هم بیشتر است. یک فاکتور دیگر اندازه فونت اعداد چاپشده است.
فونتها با هم فرق دارد؟«نه فونتها فرق ندارد، سایز فونتها متفاوت است. اگر فونت پول ریز باشد قیمت آن بیشتر است اما اگر فونت بزرگ باشد یک مرتبه قیمت اسکناس صددرصد کاهش مییابد.»
آلبوم اسکناسها را ورق میزند و اسکناس مورد نظر را پیدا میکند. عدد بالای سمت راست اسکناس را نشان میدهد میبینید اعداد با فونت درشتتری نوشته شده و در این یکی اسکناس با فونت ریزتری. امضا همان است و سایر مشخصات هم یکی است اما این صدتومانی از این یکی قیمتیتر است چون امضای ریزی دارد. «اما اگر این عددها رند باشد دیگر ریز و درشتبودن اعداد چندان به چشم نمیآید. چون در هرچند میلیون قطعه اسکناس چاپ شده فقط یک قطعه اسکناس هست که همه اعدادش یکی است. مثلا همه یک است یا همه دو است. چهار رقم رند یا سه رقم رند اعداد هم خوب است و هر کدام هم قیمتی دارد.»
گرانترین اسکناسی که داریم، کدام است؟سوال را باید در نهایت دقت پرسید چون در این کار همهچیز دقیق است. میپرسد کلا یا بین اسکناسهای چاپ انقلاب؟ میگویم سوالم در مورد اسکناسهایی است که از سال 57 به این طرف چاپ شده است. حالا انگار صورت مساله درست شده باشد، با دقت میگوید: یک اسکناس 200 تومانی داریم با امضای کشیده نوربخش عادلی، شماره ریز، فیلیگران شهید فهمیده و مخرج 77|99، دو عدد آن پنجمیلیونتومان قیمت دارد. به 200تومانیهای تظاهراتی معروفند. یعنی تصویر روی آن عکس افرادی است که دارند تظاهرات میکنند و مشتشان بالاست. حاضرم برای یک بسته صدتاییاش با این صورت و مخرج کسر 250میلیونتومان پول بدهم. چون جزو نایابترین انواع اسکناس است.
یک جفت صدتومانی هم با امضای ایروانی و قاسمی داریم با فیلیگران فهمیده شماره ریز که آن هم پنجمیلیونتومان قیمت دارد اما فقط کافی است که شماره آن درشت شود ارزشش یکباره کم میشود؛ شماره درشتش فقط 20هزارتومان است. یک جفت 200 تومانی دیگر داریم با امضای نوربخش عادلی، امضای متوسط جفتش 5/3 میلیون تومان قیمت دارد.
خریدار ناشناس 350میلیونتومانیمیپرسم گرانترین اسکناسی که الان موجود است کدام است؟ میگوید اسکناسی است متعلق به دوره قاجار که حدود 500میلیونتومان میارزد. در زمان قاجار بر عکس زمان حکومت پهلوی، اسکناسها به تومان چاپ میشد نه ریال. اسکناسهای 1، 2، 3، 5، 10، 20، 25، 50، 100، 500 و 1000تومانی موجود بوده است. از بین این اسکناسها چون پایه پولی 500 تومانی و 1000 تومانی بسیار سنگین بود و این دو اسکناس ارزش بسیار بسیار بالایی داشتند مانند سایر اسکناسها به گردش در نیامدند و به همین دلیل هم بسیار نایاب هستند. به همین دلیل اگر 500 یا 1000 تومانی آن دوره پیدا شود بالغ بر 500 میلیون تومان میارزد.
میپرسم این اسکناسها با این قیمتها خرید و فروش هم میشوند یا اینها فقط قیمتهایی است که بین خریداران این صنف رد و بدل میشود؟
«نه، اسکناسها وجود دارد و خرید و فروش هم میشود. همین چهار سال پیش بود که یک هزار تومانی دوره قاجاریه حدود 350میلیونتومان معامله شد.»
در بازار منوچهری ایران؟ خریدار که بود؟
«نه ایران نبود. فردی بود در خارج از کشور که این اسکناس را خرید.»
کلکسیونر بود؟
میخندد. «مهم نیست چه کسی بوده است. اسمش را نمیگویم.» این را طوری میگوید که من را کنجکاو میکند برای شناسایی خریدار 350میلیونتومانی. یعنی اینقدر آدم سرشناسی است که نباید اسمش را بگویید؟ مکث میکند. فکر میکند و باز من کنجکاوتر میشوم. میخندد: «مهم نیست خریدار چه کسی بوده است.» میخواهم تا نام خریدار را بگوید و قول میدهم که آن را منتشر نکنم. اما باز هم نمیگوید.
باز هم فکر میکنم خریدار باید کلکسیونر معروفی باشد که چنین بهایی را برای اسکناس کمیاب قاجاری داده است که میگوید: اینها ارقام زیادی نیست. مثلا یک اسکناس صدتومانی وجود دارد که حدود دو میلیارد تومان میارزد. دومیلیاردتومان! میپرسم این اسکناس مگر چه ویژگیای دارد؟ پاسخش این است: «اولین اسکناس صدتومانی است که در دوره پهلوی چاپ شده است. قیمت ندارد. اما میگویند دو میلیارد تومان میارزد.» خب این اسکناس دومیلیاردی کجاست؟ اینجا نیست.
کجا نیست؟ در بازار منوچهری و در دست شما یا در ایران نیست؟
«نه در ایران نیست. دست بزرگترین کلکسیونر پول ایران است. (...) فردی از خاندان پهلوی. این شخص بزرگترین کلکسیونر پولهای ایرانی است. کلکسیونی که دارد بینظیر است و نمیتوان روی هیچکدام از اسکناسهایش قیمت گذاشت. آن مجموعه اصلا مجموعه خارقالعادهای است.»
نگاه میکند و حرفش را نیمهتمام میگذارد «نه اینها را ننویسید. دردسر میشود.» چرا دردسر؟ مگر خرید و فروش اسکناس ایرادی دارد؟ راستی شما اینجا هستید و اسکناسهای قدیمی و با ارزش را خرید و فروش میکنید ایراد یا منع قانونی ندارد؟
یکشنبههای آخر ماه در انجمن کلکسیونرهامیخواهد که یک لحظه صبر کنم و در کیفش دنبال چیزی میگردد. آلبوم اسکناسها را با احتیاط بر میدارد. از جیب کیفش دو برگه بیرون میآورد. استفتاییه از امام خمینی و حضرت آیتالله خامنهای. میخواهد که با دقت بخوانمش. سوال در هر دو استفتاییه این است که حکم خرید و فروش اسکناسهای قدیمی چیست و در هر دو مورد هم مراجع اعلام کردهاند که مشکلی نیست و بلامانع است.
میپرسم این استفتاییه به درخواست چه کسی بوده است؟ میگوید «انجمن کلکسیونرها این درخواست را دادهاند و از دفتر این دو مرجع استفتا کردهاند که حکم خرید و فروش اسکناس چیست. دلیل هم این است که همه بدانند ما کاری خلاف قانون و خلاف شرع انجام نمیدهیم. کارمان هم قانونی است و هم شرعی.» با همان دقت و وسواسی که برگه را در آورده مجددا تا میکند و میگذارد سر جایش. حتما لازمش میشد که همیشه همراهش هست.
اسم انجمن کلکسیونرها برایم جالب است. دربارهاش اطلاعاتی میخواهم. توضیحش این است: «سالهاست که این انجمن تشکیل شده است. همه انواع کلکسیونها را دربرمیگیرد. اسکناس و تمبر هم بخشی از آن است. البته ما انجمن جداگانهای داریم. قبلا آخرین یکشنبه هرماه در دفینه (سر خیابان میرداماد) جلسات ماهانه انجمن تشکیل میشد.
اما الان مثل آن موقع نه جای جلسات مشخص است و نه زمانش. زمان و مکان را هر بار اطلاعرسانی میکنند. یکبار در قائم مقام بود جلسات یکبار هم در خیابان ولیعصر. هر بار مکانش فرق دارد. مرحوم فریدون نوین فرح بخش را میشناسید؟ پدر تمبر ایران بود. دو سال پیش فوت کرد. رییس انجمن تمبر و اسکناس ایران بود. کتاب اسکناس و تمبر را هم ایشان منتشر میکرد. آدم بزرگی بود. پاکتهای نامه و تمبرهای بینظیری داشت. چندین و چند مدال جهانی در همین زمینه دارد. میپرسم بعد از مرگ مرحوم فرحبخش چه کسی رییس انجمن شده و کلکسیونش چگونه نگهداری میشود؟ میگوید هنوز فردی را بهعنوان رییس انجمن انتخاب نکردهاند. کارها هم در حال انجام است و کلکسیون ایشان هم نزد پسرش است. ما چند نفریم که در کار قیمتگذاری تمبر و اسکناسیم.
این افراد سالانه دور هم جمع میشوند و کتاب سال اسکناس را در میآورند. نمیدانم کتاب اسکناس را دیدهاید یا نه؟ سرم را به علامت نفی تکان میدهم. میخواهد که کنار بساطش کمی منتظر بمانم تا کتاب را از یکی از دوستانش بگیرد و بیاورد.«اگر بخواهی همین جا نگاهی به کتاب بیندازی مانعی ندارد.» منتظر میمانم. حدود یک ساعتی شده که هر دو مقابل پاساژ افشار روی پا ایستادهایم و من حسابی خسته شدهام. صندلی کوچکش را پیش میکشم و مینشینم. خستهام و این سبب میشود که نه کاری به نگاه دلالان دلار داشته باشم که از وسط میدان هرازگاهی گردن میکشند و نه کاری به دیگر فروشندگان اسکناس که روی صندلی را موتورهاشان نشستهاند و با کمی تعجب آمیخته با فضولی خاصی به من نگاه میکنند که چرا جای محمد مالمیر، اسکناسفروش معروف و قدیمی بازار منوچهری، خانمی نشسته است کاغذبهدست و همهچیز را با دقت ثبت میکند.
سرکی کوتاه در دنیای سکههای وارونهالبته این اولین باری نیست که در طول 30سال کاری محمد مالمیر رسانهای سراغش میرود. چون قبل از اینها نیمتای یکی از روزنامهها را درآورده و نشانم داده که همین پارسال سراغش رفتهاند و اطلاعاتی در مورد سکه و اسکناس گرفتهاند و با عکسش چاپ کردهاند و او هم کل روزنامه را نگه داشته و تا لازم شود، روزنامه را باز میکند و از نیمتای صفحه اقتصادیاش عکس و مصاحبهاش را نشان میدهد. تا برود و بیاید چند دقیقهای طول میکشد. کتاب را دستم میدهد. «راهنمای اسکناسهای ایران سال 1393» تهیه و تنظیم از فریدون نوینفرحبخش، انتشارات فرحبخش.
با اینکه فرحبخش از سال 91 دیگر در قید حیات نیست اما هنوز هم کتاب با نام وی و حتما توسط انتشاراتی خودش منتشر میشود. باید چند ماه از انتشار کتاب گذشته باشد اما تقریبا تمام صفحات از هم جدا شده و برگبرگ است. برای همین با احتیاط ورق میزنم که برگهای از دستم نیفتد. حالا مرد اسکناسفروش هم کمی راحتتر شده است. من روی صندلی کوچک تاشو نشستهام و او هم تکیه داده به موتوری که کنار بساطش است. صفحات را ورق میزند. عین اطلاعاتی که داده یکییکی داخل کتاب نوشته شده است. میرسد به تصویر همان 200تومانیهایی که گفته بود جفتش پنجمیلیونتومان است. اینجا نوشته ششمیلیون و 200هزارتومان. میپرسم یکمیلیونو200هزارتومان کمتر گفتی شما. پاسخ میدهد آن قیمتی که من دادم مال خرید بود. ما پنجمیلیونتومان میخریم و شش و 200 میفروشیم.
30سال است که در این کار است. پیر هم نیست. اگر 50سال داشته باشد، باید از حدود 17 یا 18 سالگی وارد این کار شده باشد. میگوید این وسطها چند سالی را ایران نبوده اما مجددا برگشته و 15سال است پای ثابت میدان منوچهری است و همینجا بساط میکند. فکر میکنم باید کار خوبی باشد که اینهمه سال فکر تغییر آن به سرش نزده است. حدود یکساعتونیم شده که من کنار بساطش ایستادهام اما نه پولی خریده و نه پولی فروخته. تنها چندنفری کنجکاو حضور من آمدهاند سلام و احوالپرسی کردهاند و رفتهاند و یکی، دو نفر هم که معلوم است دوست هستند و نه خریدار، آمدهاند و قیمتی گرفتهاند و رفتهاند.
میپرسم: کاسبی خوب است؟
میگوید: «بد نیست.»
درآمدت چقدر است؟
«متغیر است. من فقط در کار اسکناس، سکه و تمبرهای کمیاب و نایابم. البته ممکن است گاهی اجناس معمولی را هم خریدوفروش کنم. درآمدم اما متغیر است. شاید یکروز 20هزارتومان هم کار نکنم اما شاید یک روز هم یک معامله 20میلیونی بزنم. اما به طور متوسط ماهانه سهمیلیون درآمدم است.»
درآمد چندانی نیست. آن هم برای مردی که اینقدر اسکناسها را میشناسد که میگوید فقط کافی است شماره اسکناس یا نه حتی فقط کافی است صورت و مخرج کسر اسکناس را بخوانی تا بگویم اسکناس چه دورهای است و چقدر ارزش دارد. میپرسم چرا در تمام این سالها شغلش را عوض نکرده است؟
میگوید حدود 30 سال است کارش همین است. دکترای اسکناسشناسی دارم. نه! من استاد این کارم. اطلاعات من بسیار زیاد است. روزانه آدمهای زیادی به من مراجعه میکنند برای معاملات خود. قیمت میگیرند. اصل و تقلبیبودن سکه و اسکناسها را برایشان تعیین میکند. هر جای ایران که نام مالمیر را ببری میشناسند. من مدام در سفرم و اطلاعات زیادی دارم. چرا باید شغلم را تغییر دهم. البته اینجا ارزشی برای این اطلاعات قایل نیستند. شما برو خارج از ایران همین اطلاعات را بده ببین چه پست و جایگاهی به تو میدهند. نمیگویم من تنها فردم اما مگر چند نفر هستند که اینهمه اطلاعات از سکه و تمبر و اسکناس دارند. به قسمت درددلها رسیدهایم اما من هنوز اطلاعاتی در مورد سکه نگرفتهام. حرفش را قطع میکنم.
راستی در کار سکه هم هستید. «آره اما آن هم دنیایی دارد بسیار بزرگ. خیلی بزرگتر و پیچیدهتر از اسکناس. دنیای سکهها جالب است. مثلا سکهای داریم که در زمان جمهوری اسلامی ضرب شده و ضرب آن ایراد دارد. یک سکه 20 ریالی داریم در هر دو سمت سکه آرم جمهوری اسامی ضرب شده و همان سکه یکمیلیونتومان میارزد. یا سکهای هست که آرم آن وارونه چاپ شده و پنجمیلیون قیمت دارد. البته اینها به شرط این است که این سکه و اسکناسها نو باشد و هنوز برق و جلای ضرب را داشته باشد.»
حدود دوساعت شده و من کمکم باید بروم. میپرسم گرانترین اسکناسی که خودت داری چیست؟ «اسکناسی است که 200میلیونتومان میارزد.» اصرارم برای توضیح خصوصیات این اسکناس بینتیجه میماند. میگوید من در کار خریدوفروشم اما این اسکناس را برای خودم نگه داشتهام و نمیفروشم فعلا!