روزهاي گذشته، روزهاي رويارويي ايران و آمريكا بود؛ يکي با برنامه‌اي در آينده، ديگري با اطلاعاتي از گذشته. رکس تيلرسون، وزير خارجه آمريكا که کم‌کم در حال بيرون‌آمدن از لاک نفتي‌‌اش است، در اظهاراتي از برنامه آمريكا براي تغيير رژيم در ايران سخن گفته است. در همين زمان، کتاب اسناد دخالت آمريكا در کودتاي ٢٨ مرداد سال ٣٢ و سقوط حکومت مردمي دکتر مصدق، از سوی وزارت خارجه آمريكا منتشر شد؛ نشانه‌اي از تجربه دخالت آمريكا در ازبين‌بردن تجربه يک نسل در دموکراسي که اگر نبود، شايد بسياري از اتفاقات در تاريخ معاصر ايران، به شکلي ديگر رقم مي‌خورد.
به گزارش شرق، همين نقش آمريكايي‌ها بود که موجب شد سال‌ها بعد از اين حادثه، مادلين آلبرايت از نقش آمريكا در کودتا عذرخواهي کند؛ اما گويي تيلرسون از آنچه در وزارتخانه متبوعش رخ مي‌دهد، بي‌اطلاع است و در همان روز از تلاش براي تغيير رژيم در ايران سخن مي‌گويد.
آمريكا دنبال انتقال قدرت در ايران
رکس تيلرسون، وزير خارجه آمريكا، در کميته روابط خارجي مجلس نمايندگان گفته: «سياست ما در قبال ايران در حال تکميل است. هنوز آن را به رئيس‌جمهوري تقديم نکرده‌ايم». تيلرسون گفته: از عناصر داخلي در ايران که بتوانند به ما در انتقال صلح‌آميز و کامل قدرت کمک کنند، پشتیباني خواهيم کرد. او اضافه کرده که در حال بررسي پيامدهاي بين‌المللي قراردادن سپاه پاسداران انقلاب اسلامي در فهرست گروه‌هاي تروريستي هستيم. به گزارش «ايرنا»، تيلرسون اضافه کرده: «قطعا ما متوجه ادامه حضور تنش‌زاي ايران در منطقه هستيم». او افزود: «سياست ما در قبال ايران، اين است که هژموني و استيلاي ايران را عقب برانيم و توانايي آنها را در توليد تسليحات اتمي مهار کنيم. واقعيت اين است که توافق برجام بد بوده. سطح لازم براي پايبندي ايران، خيلي پايين است. پس نبايد عجيب باشد که دارند به آن عمل مي‌کنند؛ چون عمل‌کردن به آن، اصلا برايشان دشوار نيست». او اضافه کرد: «درباره روح و نص اين توافق مي‌توان در هر دو طرف تفسيرها و برداشت‌هاي مختلفي کرد و مهم است به ياد داشته باشيم که برجام، يک توافق چندجانبه بوده است. شرکاي ما که به نظرم طرف ما بوده‌اند، نیز تفسير خودشان را خواهند داشت».
افتضاح کودتاي ٣٢
اين صحبت‌ها به‌سرعت با واکنش وزير خارجه ايران مواجه شد. محمدجواد ظريف در چهار تویيت جداگانه به اين اظهارات پاسخ داد: «مقامات آمريكايي، قبل از بازگشت به سياست غيرقانوني و توهم‌آلود تغيير رژيم، تاريخ را مطالعه و از آن درس بگيرند./ افتضاح کودتاي ۱۳۳۲ و تجربه انقلاب ۵۷، ثابت کرد مردم ايران در برابر تلاش‌هاي خارجي براي تعيين سرنوشت‌شان مقاومت مي‌کنند. / پس از چند دهه پيگيري سياست شکست‌خورده تغيير رژيم و تحريم، دولت آمريكا مجبور به عذرخواهي براي سال ۳۲ شد و پذيرفت مذاکره تنها راه‌حل است./ براي آمريكايي‌ها بهتر است به جاي اينکه به تغيير رژيم در ايران که ۷۵ درصد مردم به صندوق رأي اعتماد دارند، فکر کنند، به فکر حفظ رژيم خودشان در آمريكا باشند».
سخنگوي وزارت امور خارجه ايران نيز در واکنش به اظهارات اخير وزير خارجه آمريكا گفت: سردرگمي، تأثيرپذيري از القائات نابجا و واقعيت‌گريزي از مشخصه‌هاي بارز سياست خارجي دولت جديد در آمريكاست که نمونه اخير آن در اظهارات اين مقام آمريكايي هويداست. بهرام قاسمي افزود: اين سخنان، مداخله‌جويانه و نقض صريح قواعد آمره حقوق بين‌الملل و غيرقابل قبول بوده و به‌شدت محکوم است.
يادآوري به آمريكا
قاسمي نيز به دخالت آمريكا در ماجراي کودتاي ٢٨ مرداد اشاره کرد و افزود: مقامات جديد آمريكا ظاهرا فراموش کرده‌اند که اسلافشان به‌تازگي مجبور شدند از اقدامات آمريكا در سرنگوني دولت ملي و مردمي ايران و حمايت از نظام استبداد و ديکتاتوري در عين بيان شعارهاي سياسي براي رواج ارزش‌هاي دموکراتيک در سال‌هاي پس از کودتاي ٢٨ مرداد، از مردم بزرگ ايران عذرخواهي کنند.
او افزود: اين آزمون تجربه‌شده و بي‌فرجام، جهت‌گيري بي‌حاصلي است که نزدیک به چند دهه است دولت آمريكا آن را دنبال کرده و همواره نتايج معکوس آن را در مشارکت و حضور پرشور، فراگير و شکوهمند مردم بزرگ و شريف ايران در انتخابات متعدد و با رأي مستقيم و صندوق آرا در يک مردم‌سالاري و دموکراسي ديده است.
٣٧٥ قطعه سند
روز پنجشنبه کتاب اسناد مرتبط با کودتاي ٢٨ مرداد از سوی وزارت خارجه آمريكا منتشر شد؛ همان کتابي که انتشارش در دوران وزارت جان کري بر اين وزارتخانه، مجوز دريافت نکرده بود. اين کتاب دربرگيرنده ٣٧٥ قطعه سند مرتبط با وقايع سال‌هاي ١٩٥١ تا ١٩٥٤ است؛ سال‌هايي که کودتاي ٢٨ مرداد و سرنگوني دولت محمد مصدق در آن رخ داده است. انتشار اين کتاب، تصميم کنگره در سال ١٩٩٢ بوده که وزارت خارجه آمريكا را موظف کرد تاريخ ديپلماسي ايالات متحده را به طور «جامع، دقيق و قابل اعتماد» چاپ کند. اين تصميم به دنبال آن گرفته شد که وزارت امور خارجه آمريكا در سال ۱۹۸۹ ميلادي، کتاب اسناد مربوط به روابط ايران و دولت دوايت آيزنهاور را منتشر کرد که اسناد کودتا در آن گنجانده نشد. آن اقدام بحث‌برانگيز موجب اعتراضات بسیاری شد که کنگره، دستگاه ديپلماسي اين کشور را موظف کرد تا تاريخ ديپلماسي آمريكا را چاپ کند.
مردادماه سال ٩٢ سازمان سيا، اسنادي را از طبقه‌بندي «سري» خارج کرد که نشان مي‌داد ايالات متحده آمريكا، رهبري عمليات کودتاي ٢٨ مرداد را برعهده داشت. آن اسناد به‌عنوان مقدمه‌اي از اسناد ٢٠٠صفحه‌اي منتشر شد و نشان مي‌داد که آمريكا پس از تلاش‌هاي ناکام لندن براي سرنگوني دولت ملي مصدق، به درخواست انگليس وارد ميدان مي‌شود و رهبري عملياتي کودتاي ٢٨ مرداد را برعهده مي‌گيرد. بنا به اين اسناد آمريكا قصد داشته با شکلي قانوني يا شبه‌قانوني دولت مصدق را با يک دولت طرفدار غرب به نخست‌وزيري زاهدي عوض کند. اين اسناد که ۳۷۵ قطعه را شامل مي‌شود، نشان مي‌دهد آمريكا مستقيما در سرنگوني دولت منتخب محمد مصدق و حمايت از دولت زاهدي ايفاي نقش کرده است. بر اساس اين اسناد، واشنگتن براي سرنگون‌کردن دولت مصدق برنامه‌ريزي داشته و کودتا را مستقيما مديريت کرده است.
آژاکس در اسناد آمريكاييوزارت امور خارجه يك جلد از اسناد خارج‌شده از طبقه‌بندي محرمانه دولت ايالات متحده در مورد كودتاي ١٩٥٣ در ايران را كه همه مدت‌ها در انتظارش بودند منتشر كرد. بر اساس آنچه در تارنماي اداره اسناد امنيت ملي وابسته به دانشگاه جورج واشنگتن آمريكا نوشته شده است، اين اسناد شامل سوابق مربوط به تشريح برنامه‌ريزي و اجراي عمليات سري در ايران مي‌شود. انتشار اين اسناد اوج دهه‌ها مناظرات داخلي و جنجال‌هاي عمومي پس از انتشار يك مجموعه رسمي قبلي بود كه همه سرنخ‌هاي مربوط به دخالت‌هاي سرويس‌هاي اطلاعاتي ايالات متحده و بريتانيا در مورد سرنگوني دكتر محمد مصدق، نخست‌وزير آن زمان ايران را حذف كرده بود. اين جلد از اسناد بخشي از سري اسناد تاريخي اداره روابط خارجي وزارت امور خارجه ايالات متحده است.
براي دهه‌ها نه دولت ايالات متحده و نه دولت بريتانيا نقش خود را در سرنگوني مصدق به رسميت نمي‌شناختند، هرچند يك گزارش جزءبهجزء در سال ١٩٥٤ در ساندي‌ايونينگ‌پست به چاپ رسيده بود و از آن زمان تاكنون كهنه‌كارهاي سيا و ام‌آي٦ شركت‌كننده در اين كودتا خاطرات خود را كه گزارش‌هایي جزءبهجزء در مورد فعاليت‌هايشان به دست مي‌دهد، منتشر كرده‌اند.
كتاب «ضد كودتا» نوشته كرميت روزولت به‌عنوان يك گزارش خوب شناخته شده و بيش از هر كتاب ديگري به‌خاطر گزارش‌هاي انتخابي وقايع، بسيار جنجال‌برانگيز بوده است. در سال ٢٠٠٠ نيويورك‌تايمز يك تاريخ ٢٠٠صفحه‌اي در مورد اين عمليات چاپ كرد. اين كتاب براساس اسناد داخلي طبقه‌بندي‌شده و محرمانه سيا نوشته شده است. در مقدمه اين جلد از انتشارات وزارت خارجه که اسناد کودتاي ٢٨ مرداد را در بر مي‌گيرد، آمده است: اين اسناد بر استفاده از عمليات سري توسط دولت‌هاي ترومن و آيزنهاور و سياست‌هاي آنها درباره ايران تمرکز دارد که در نهايت منجر به سرنگوني دولت محمد مصدق شد. علاوه‌برآن، اين اسناد دخالت سازمان‌هاي جاسوسي و اطلاعاتي آمريكا در ايجاد چنين سياست‌هايي را نشان مي‌دهد.
اين مجموعه همچنين دربرگيرنده صدها سند درباره مکاتبات ميان سفارت آمريكا در تهران، وزارت خارجه آمريكا و سازمان سيا است.
اين اسناد در قالب ٤ محور کلي «تلاش‌هاي ايالات متحده براي فهميدن مصدق فوريه ١٩٥١»، «بحران سياسي جولاي ١٩٥٢ ايران و تبعاتش»، «برنامه‌ريزي و اجراي عمليات آژاکس در اوت ١٩٥٣» و «روزهاي پس از عمليات آژاکس از سپتامبر ١٩٥٣ تا دسامبر ١٩٥٤» منتشر شده است.
در يکي از اسناد منتشرشده به تاريخ نوزدهم آگوست ١٩٥٣، درخواست کمک پنج ميليون‌دلاري آمريكا به دولت زاهدي از سوي رابط سازمان سيا وجود دارد که نشان مي‌دهد آمريكا علاوه بر نقش مستشاري در انجام کودتا، نقش مستقيمي نيز در پشتيباني مالي کودتاچيان عليه دولت مصدق داشته است.
مالکوم بايرن، رئيس آرشيو امنيت ملي، در پروژه روابط ايران و آمريكا درباره انتشار اين اسناد پس از يک دوره طولاني گفت: اين مجموعه منبعي مهم براي کساني مي‌تواند باشد که علاقه‌مند به روابط پرتنش بين دو کشور مي‌باشند. اما اين واقعيت که خارج‌شدن آنها از طبقه‌بندي اسناد محرمانه و انتشار آنها بيش از شش دهه طول کشيده است، باعث ناراحتي اذهان آنها خواهد شد.
ترجمه، شهرام زرندار
منبع: اداره اسناد امنيت ملي 
