پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تأخیر چند ساله در تشکیل سازمان قضائی نیرو‌های مسلح، این سازمان اوایل سال ۱۳۶۵ با ادغام سازمان قضائی ارتش، دادسرای انقلاب ارتش و دادسرای عمومی و انقلاب پاسداران تشکیل شد و تا تاریخ تصویب قانون مجازات جرائم نیرو‌های مسلح جمهوری اسلامی ایران به قانون کیفر ارتش استناد کرده از مواد آن جهت تعیین مجازات الهام می‌گرفتند تا اینکه قانون مذکور به تصویب رسید و در طول مدت صلاحیت‌هایی به حوزه رسیدگی این سازمان اضافه شد.
به گزارش «تابناک»؛ تقسیم بندی جرایم به نظامی و عمومی آثار زیادی دارد، زیرا جرایم نظامی خطر بیشتری برای جامعه دارند و در نتیجه، از مجازات شدیدتری برخوردارند و معمولا قواعد عمومی ارفاق آمیز در مورد آن‌ها اجرا نمی شود، در دادگاه‌های اختصاصی مورد تعقیب و رسیدگی قرار می گیرند، دادسرا‌ها و دادگاه‌ها با شدت و سرعت بیشتری به آن رسیدگی می کنند؛ زیرا نظام و نظامی همان گونه که از نامش پیداست باید به سرعت و شدت آموزش را انجام دهد، مجرمان نظامی چنانچه به کشور دیگری پناهنده شوند، قابل استرداد نیست و…با توجه به آثار مزبور، تفکیک جرایم نظامی و غیرنظامی بسیار ضروری است.
به موجب ماده یک قانون مجازات جرایم نیرو‌های مسلح مصوب ۱۳۸۲، قانون تعیین حدود صلاحیت دادسرا‌ها و دادگاه‌های نظامی و مجوز‌های حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، اشخاصی که به جرایم خاص آنان در دادسرا‌ها و دادگاه‌های نظامی رسیدگی می‌شود، عبارتند از:
۱- کارکنان ستاد کل نیرو‌های مسلح جمهوری اسلامی ایران و سازمان‌های وابسته.
کلیه پرسنلی که در ستاد کل نیرو‌های مسلح انجام وظیفه می‌نمایند به موجب قانون، نظامی محسوب می‌شوند. ستاد کل ارگانی مستقل از سایر نیرو‌های مسلح و دارای شخصیت حقوقی مستقل است.
۲- کارکنان ارتش جمهوری اسلامی ایران و سازمان‌های وابسته.
کارکنان ارتش جمهوری اسلامی ایران و سازمان‌های وابسته به مجموعه پرسنل فرماندهی کل، ستاد، نیروی زمینی، نیروی هوایی، نیروی دریایی و سازمان‌های وابسته اطلاق می‌شود.
کادر ثابت ارتش به پرسنلی گفته می شود که برای انجام خدمت مستمر در ارتش استخدام می‌شوند و به سه دسته تقسیم می‌گردند؛
الف) نظامیان: کارکنانی اند که پس از طی آموزش لازم به یکی از درجات پیش بینی شده در این قانون نائل می‌شوند و از لباس و علائم خاص نظامی استفاده می‌نمایند.
ب) کارمندان: پرسنلی هستند که براساس مدارج تحصیلی یا مهارت تجربی و تخصص استخدام شده و بدون استفاده از درجات، علائم و لباس نظامی به یکی از رتبه‌های پیش بینی شده در قانون نائل می‌شوند.
ج) محصلان: کارکنانی هستند که به منظور خدمت در کادر ثابت، استخدام و قبل از انتصاب در یکی از مشاغل مندرج در این قانون در یکی از مؤسسات آموزشی ارتش یا وزارت دفاع و سازمان‌های وابسته یا به هزینه آن‌ها مشغول تحصیل هستند.
منظور از سازمان‌های وابسته به ارتش، سازمان‌های عقیدتی سیاسی و حفاظت اطلاعات هستند.
۳- کارکنان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سازمان‌های وابسته؛
– کارکنان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سازمان‌های وابسته، به مجموعه کارکنان فرماندهی کل، ستاد، نیروی زمینی، نیروی هوافضا، نیروی دریایی، نیروی قدس و سازمان‌های وابسته از جمله بسیج مستضعفین اطلاق می‌شود.
-کادر ثابت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به پرسنلی اطلاق می‌شود که برای انجام خدمت مستمر در سپاه استخدام می‌شوند و عبارتند از:
الف) پاسداران رسمی (نظامیان): پاسداران رسمی پرسنلی هستند که به استخدام سپاه در آمده و پس از طی دوره‌های آموزشی لازم به یکی از درجات پیش بینی شده در این قانون نائل واز لباس و علائم نظامی استفاده می‌نمایند.
ب) کارمندان: پرسنلی هستند که براساس مدارج تحصیلی یا مهارت تجربی و تخصص استخدام شده و بدون استفاده از درجات، علائم و لباس نظامی به یکی از رتبه‌های پیش بینی شده در قانون نائل می‌شوند.
ج) محصلان: کارکنانی هستند که به منظور خدمت در کادر ثابت استخدام و قبل از انتصاب در یکی از مشاغل مندرج در این قانون در یکی از مؤسسات آموزشی سپاه یا سازمان‌های وابسته یا به هزینه آن‌ها مشغول تحصیل می‌باشند.
د) بسیج: در تعریف بسیجی آمده است: «پرسنل بسیجی به افرادی اطلاق می‌شود که جهت تحقق ارتش بیست میلیونی تحت پوشش سپاه در می‌آیند.»
- به موجب ماده ۳۵ قانون اساسنامه سپاه: «هدف از تشکیل بسیج مستضعفین ایجاد توانایی‌های لازم در کلیه افراد معتقد به قانون اساسی و اهداف انقلاب اسلامی به منظور دفاع از کشور، نظام جمهوری اسلامی هم چنین کمک به مردم هنگام بروز بلا و حوادث غیرمترقبه با هماهنگی مراجع ذی ربط می‌باشد.»
- به موجب بند (۳) ماده (۱۵) قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی وانقلاب مأمورین نیروی مقاومت بسیج که به موجب قوانین خاص و در محدوده وظایف محوله ضابط دادگستری محسوب می‌شوند، جزو ضابطین خاص دادگستری محسوب می‌شوند.
- اعضای بسیج عبارتند از؛
الف) بسیجی عادی: عموم قشرهای معتقد به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و اهداف انقلاب اسلامی هستند که پس از گذراندن دوره آموزش عمومی به خدمت ارتش بیست میلیونی در آمده و سازماندهی می‌شوند.
ب) بسیجی فعال: آن دسته از بسیجیان عادی که واجد شرایط لازم بوده و پس از گذراندن دوره آموزشی، سازماندهی شده و در انجام مأموریت‌های محوله با سپاه همکاری می‌کنند.
ج) بسیجی ویژه (پاسداران افتخاری): پرسنلی هستند که صلاحیت‌های یک پاسدار را دارند و پس از گذراندن آموزش‌های لازم سازماندهی شده و متعهد می‌گردند تا به هنگام نیاز تمام وقت در اختیار سپاه قرار گیرند.
۴- کارکنان وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح و سازمان‌های وابسته؛ وزارت دفاع بخشی از دولت است که مسؤولیت نیرو‌های مسلح را در قالب قوانین و دستورات فرماندهی کل قوا به عهده دارد.
- مهمترین وظایفی را که این وزارت خانه مطابق قانون عهده دار است، عبارتند از؛
الف) بررسی و تحصیل بودجه و اعتبار نیرو‌های مسلح وسازمان‌های وابسته به آن.
ب) ساخت و تولید اقلام مورد نیاز نیرو‌های مسلح و انجام تحقیقات صنعتی لازم در این جهت.
ج) نوسازی، بازسازی و تعمیرات اساسی وسایل و تجهیزات نیرو‌های مسلح که خارج از مقدورات آن نیروهاست و هدایت و هماهنگ نمودن تحقیقات صنعتی نیرو‌های مسلح.
د) آموزش و تربیت کادر متخصص و مورد نیاز وزارت و سازمان‌های وابسته و سازماندهی عناصر سازمانی تابعه.
هـ) انجام کلیه خرید‌های خارجی مورد نیاز وزارت و سازمان‌های وابسته بر اساس تدابیر فرماندهی کل قوا و هم چنین تهیه و تأمین خرید‌های داخلی اقلام مشترک مورد نیاز نظامی به تشخیص ستاد کل.
و) دفاع از نیرو‌های مسلح و سازمان‌های وابسته به آن در مراجع قضایی.
ز) اداره امور املاک نیرو‌های مسلح و سازمان‌های وابسته از نظر حقوقی و قانونی.
ح) تهیه وتأمین زمین مورد نیاز و احداث ساختمان نیرو‌های مسلح.
-کارکنان سازمان اتکا نیز نظامی محسوب می‌شوند و رسیدگی به جرایم آن‌ها که در حین خدمت یا در ارتباط با وظایف خاص نظامی مرتکب می‌شوند، در صلاحیت سازمان قضایی نیرو‌های مسلح است.
- به جرایم مالی اعضای هیأت مدیره شرکت‌های تعاونی وابسته به نیرو‌های مسلح بنا به نظر اداره حقوقی قوه قضائیه در ارتباط با وظایفشان در این شرکت‌ها در دادگاه‌های نظامی رسیدگی می‌شود.
- از سازمان‌های وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی، سازمان عقیدتی سیاسی و حفاظت اطلاعات را می‌توان نام برد.
۵- کارکنان نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران؛ در سال ۱۳۶۹ نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران از ادغام شهربانی، ژاندارمری، کمیته انقلاب اسلامی، پلیس قضایی و حراست وزارتخانه‌ها تشکیل گردید.
- کارکنان نیروی انتظامی عبارتند از؛
الف) پایوران (نیرو‌های کادر ثابت).
ب) پیمانی (نیروی استخدام موقت، معمولاً ۵ ساله).
ج) وظیفه (نیرو‌های سرباز اعم از سرباز عادی یا درجه دار و افسر).
۶-کارکنان وظیفه از شروع خدمت تا پایان آن؛ خدمت سربازی عبارت است از: «مدت زمانی که اتباع ذکور هر کشور پس از رسیدن به سن بلوغ برابر مقررات و قوانین آن کشور مکلف به انجام وظیفه در یکی از نیرو‌های مسلح می‌باشند.
- پرسنل وظیفه کسانی هستند که مطابق قانون خدمت وظیفه عمومی در یکی از دوره‌های ضرورت، احتیاط یا ذخیره مشغول به خدمت می‌باشند.
- در کشور ما افراد حداکثر تا اول ماه تولد در سالی که درآن به ۱۸ سال تمام می‌رسند، مشمول سربازی می‌باشند.
- آغاز سربازی از تاریخی است که در دفترچه به عنوان تاریخ اعزام قید شده است.
- مشمولان زیر دیپلم که حضوری مشغول به تحصیل بوده و سال اعزام آن‌ها سپری شده است، در صورت ترک تحصیل حداکثر تا یک سال مهلت دارند که وضعیت مشمولیت خود را روشن نمایند.
-مشمولان فارغ‌التحصیل دانشگاه‌ها درصورت فراغت از تحصیل حداکثر تا یک سال مهلت دارند که وضعیت مشمولیت خود را روشن نمایند. مشمولان دانشجو در صورت ترک تحصیل، انصراف و یا اخراج از دانشگاه، حداکثر تا یک سال مهلت دارند که وضعیت مشمولیت خود را روشن نمایند.
- مدت دوره ضرورت در حال حاضر ۲۴ ماه و در صورتی که مشمولان مازاد بر نیاز یا کمتر از تعداد مورد نیاز باشند ستاد کل نیرو‌های مسلح با اجازه فرمانده معظم کل قوا می‌تواند این مدت را کمتر یا بیشتر نماید.
- بر همین اساس، مدت خدمت مقدس سربازی در حال حاضر در مناطق جنگی و امنیتی ۱۸ ماه، محروم و بد آب و هوا ۱۹ ماه و سایر مناطق ۲۱ ماه و مراکز دولتی ۲۴ ماه است.
- در زمان جنگ و بسیج همگانی در صورت لزوم، کسانی که به علتی در زمان صلح از معافیت خدمت دوره ضرورت استفاده نموده اند نیز به خدمت احضار خواهند شد.
- غیبت با فرار از سربازی متفاوت است. مشمول غایب به کسی گفته می‌شود که در مهلت مقرر که از طرف سازمان وظیفه عمومی اعلام گردیده خود را برای انجام سربازی معرفی نمی‌کند، اما سرباز فراری کسی است که به خدمت سربازی اعزام و پس از اخذ مرخصی از محل خدمت یا خارج‌شدن از محیط، دیگر باز‌نمی‌گردند. به جرایم سربازان فراری در سازمان قضایی نیرو‌های مسلح رسیدگی می‌شود.
- اگر غیبت افرادی که در موعد مقرر خود را برای انجام سربازی معرفی نکرده اند از یک سال بیشتر شود علاوه بر اضافه خدمت به عنوان سرباز فراری به سازمان قضایی نیرو‌های مسلح معرفی می‌شوند.
- به مشمولانی که غیب آنان تا سه ماه است، سه ماه اضافه خدمت و بیش از سه ماه، شش ماه اضافه خدمت تعلق می‌گیرد.
- جرایم زمان خدمتِ پرسنل وظیفه ترخیص شده، قابل رسیدگی در محاکم نظامی است.
– چنان چه سربازی به تحمل اضافه خدمت محکوم شود تا زمانی که خدمت را به اتمام نرسانده نظامی محسوب می‌شود و در صورت ارتکاب جرم خاص نظامی و انتظامی در سازمان قضایی نیرو‌های مسلح محاکمه می‌شود.
۷- محصلان مراکز آموزش نظامی و انتظامی و مراکز آموزش وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح در داخل و خارج از کشور.
محصلان، پرسنلی هستند که قبل از انتصاب در یکی از مشاغل نیرو‌های مسلح در یکی از مؤسسات آموزشی نظامی و انتظامی و وزارت دفاع یا به هزینه آن‌ها مشغول تحصیل می‌باشند. از نظر حقوق جزای نظامی تاریخ شروع دوره آموزشی، تاریخ قبول یک فرد به عنوان نظامی و آغاز نظامیگری به شمار می‌آید.
۸- کسانی که موقت در خدمت نیرو‌های مسلح هستند و طبق قوانین استخدامی نیرو‌های مسلح در مدت مزبور از اعضاء نیرو‌های مسلح محسوب می‌شوند.
این افراد عبارتند از: کارکنان خرید خدمت، کارکنان قرار دادی، کارکنان روز مزد و پیمان کاری و داوطلبان غیرنظامی که در مناطق عملیاتی نیرو‌های مسلح انجام وظیفه می‌نمایند.
الف) پرسنل خرید خدمت
پرسنل خرید خدمت به کسانی اطلاق می‌شود که طبق مقررات مربوط، خدمت مشخصی را برابر قرار داد معینی انجام می‌دهند. برابر مقررات ارتش و وزارت دفاع و سازمان‌های وابسته به آن‌ها می‌توانند از پرسنل بازنشسته مشمول قانون و سایر بازنشستگان دولت با حفظ وضع وحقوق بازنشستگی به طریق خرید خدمت استفاده نمایند.
ب) پرسنل قراردادی
- پرسنل قراردادی که در خدمت نیرو‌های مسلح هستند نظامی محسوب می‌شوند و مقررات نیرو‌های مسلح نیز در خصوص این افراد مجری خواهد بود و مانند قوای مسلح حق خروج از کشور را بدون تأیید و اجازه حفاظت اطلاعات یگان متبوع ندارند.
- پایان مدت قرارداد این افراد در واقع پایان مدت نظامی گری آنان محسوب می‌شود.
-کارگرانی که در ارتش جمهوری اسلامی خدمت می‌کنند نیز از لحاظ مقررات کیفری و انضباطی مانند نظامیان با آنان رفتار خواهد شد.
ج) داوطلبان غیرنظامی در مناطق عملیات نیرو‌های مسلح
بر مبنای قانون آن دسته از داوطلبان غیرنظامی که از کارکنان دولت نبوده و به منظور همکاری با ارتش و نیروی انتظامی بر اساس ضوابطی که از طرف وزارت دفاع تعیین می‌شود، در مناطق عملیاتی قبول خدمت نموده، مادام که خدمت آنان در طول مدت عملیات جنگی مورد تأیید و نیاز باشد از نظر امور کیفری و انضباطی مشمول قوانین ومقرراتی خواهند بود که درباره سربازان احتیاط مجری است.
* نکته مهم: به جرایم مرتبط با وظایف خاص نظامی یا انتظامی، حین خدمت و کلیه جرایم امنیتی افراد ذکر شده همچنین جرایمی که در حین تحقیق و رسیدگی به جرایم خاص نظامی و انتظامی کشف می‌شود، در دادسرا‌ها و دادگاه‌های نظامی رسیدگی می‌شود.
۹- کارکنان وزارت اطلاعات
به جرایم مربوط به تخلف کارکنان وزارت اطلاعات از وظایف قانونی خود همچنین جرایم این قشر که مشتمل بر اطلاعات طبقه بندی شده و اسرار جمهوری اسلامی است بر اساس مجوزها، سازمان قضایی نیرو‌های مسلح رسیدگی می‌نماید.
۱۰- اسرای ایرانی و اسرای بیگانه
به جرایمی که اسرای ایرانی عضو نیرو‌های مسلح در مدت اسارت مرتکب شده اند همچنین جرایم اسرای بیگانه در مدت اسارتشان در کشور، در سازمان قضایی نیرو‌های مسلح رسیدگی می‌شود.
۱۱- پرسنل مأمور به خدمت در سازمان‌های دیگر
به موجب تبصره «۱» ماده یک قانون مجازات جرایم نیرو‌های مسلح به جرایم نظامی و انتظامی کارکنان نیرو‌های مسلح که در سازمان‌های دیگر خدمت می‌کنند در دادگاه‌های نظامی رسیدگی می‌شود.
